2014 10. Sınıf Dil ve Anlatım Fiiller Konu Anlatımı

FİİLERDE ÇATI: Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir. Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz. Ancak isim cümlelerinde “kitap okumak, dünyayı dolaşan gibi fiilimsi gruplar varsa sadece fiilimsi için çatı incelemesi yapılabilir. Ör: “Kitap okumak güzeldir.” İsim cümlesidir. yükleminde çatı özelliği aranamaz. Neyi okumak? Kitabı. Okumak isim-fiili nesne almış. O halde fiilimsi sözcüğü geçişlidir. Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar. Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir. Çatılarına göre fiiller şunlardır: 1. Öznelerine Göre Fiil Çatıları a. Etken Fiil -Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir. -Özne gerçek öznedir. -Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir. -Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de. Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi. Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti. b. Edilgen Fiil Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir. Cam kırıldı kimin kırdığı belli değil Bir bildiri okundu. Okuyan belli değil Ev satıldı. *Fiile "-°l, -°n" ekleri getirilerek yapılır. Kapı açıldı. Araba yıkandı. * Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır. * Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya da "-ce" ekiyle belirtilebilir. Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı. Bu kararlar milletçe verilmedi. * Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır: Bu sıcakta uyunmaz. Bu söze gülünür. Yarın pikniğe gidilecek. Burada kalınacak. c. Dönüşlü Fiil -Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir. -Özne gerçek öznedir. -Nesne yoktur. - Fiile "-°l, -°n" ekleri getirilerek yapılır. -Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler. Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi. Adam hep kendisiyle övünüyor. *Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma" anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı vardır. Karlar tepelere doğru çekildi. Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi. Öğleye doğru hava açıldı. Havalar ısınınca buzlar çözüldü. *Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır: Sevmek > sevinmek > sevilmek Dövmek > dövünmek > dövülmek Giymek > giyinmek > giyilmek Görmek > görünmek > görülmek *İsme getirilen "-len" ekiyle fiile getirilen "-iş" ve "-leş" eki de dönüşlülük anlamı katabilir: O gün pek içlendim.Trafik polisini görünce adam tutuştu. Birazdan sakinleşir. Not: Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir: Özgür konferansta oldukça sıkıldı. > dönüşlü Sabaha kadar kurşun sıkıldı. > edilgen d. İşteş Fiil -Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir. "-°ş" ekiyle yapılır. Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek... *Ya "birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı katar. Kuşlar uçuştu birlikte Çocuklar gülüştü. birlikte Öğrenciler kaçıştı. birlikte Arada bir yazışırız. karşılıklı Onunla Ankara'da tanıştık. karşılıklı *Bazı filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir. Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak... *Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır. Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek... Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor. Hasta, biraz daha iyileşti. Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti. Rengi giderek koyulaşıyor. Not: Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir. Dostluğumuz günden güne gelişiyordu. Sonunda öfkesi yatıştı. Daracık bir yere sıkıştı. Boyunda büyük işlere girişti. Fırtınadan sonra deniz yatıştı. Otobüs kalkmak üzereyken yetişti. Evinden uzakta kalmaya alıştı. *Bazı fiiller "-le-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da "-leş" şeklinde tek ekle işteş yapılırlar. Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-; Toka-laş, bayram-laş... *Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler. Kazandıkları parayı paylaştılar. 2. Nesnelerine Göre Fiil Çatıları. Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur. a. Geçişli Fiil -Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. -Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur. -İş, kılış fiilleri geçişlidir. Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu. Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı. *Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir. Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz. b. Geçişsiz Fiil -Nesne alamayan fiillerdir. -Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir. -Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur. Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu... Not: Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler:Gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak, c. Oldurgan Fiil Geçişsiz bir fiile "-dir, -t, -r" eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir. Yatmak > yatırmak Ötmek > öttürmek Uyumak > uyutmak Gezmek > gezdirmek. Kaçmak > kaçırmak d. Ettirgen Fiil -Geçişli olduğu hâlde "-dir, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır.-Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur. -Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir. Gazete aldı > aldırdı > aldırttı Elbiseyi yıkadı > yıkattı > yıkattırdı İçmek > içirmek > içirtmek Durdurmak > durdurtmak Uçmak > uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak Sonuç: Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı en az iki özelliğe sahiptir: *Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti.Öznesine göre etken; nesnesine göre geçişsiz *Alış veriş listesini evde unuttum.Öznesine göre etken; nesnesine göre geçişli Ali, Ahmet’i güldürdü. Öznesine göre etken; nesnesine göre oldurgan geçişlidir. Ahmet ile Ali selamlaştı. Öznesine göre etken ve işteş; nesnesine göre geçişsizdir. ÖZNESİNE GÖRE NESNESİNE GÖRE ETKEN EDİLGEN İŞTEŞ DÖNÜŞLÜ GEÇİŞLİ GEÇİŞSİZ OLDURGAN ETTİRGEN Ahmet okula gitti. (Gerçek özne var, işi yapan bellidir.Nesne almaz) X X Ahmet kitabı okudu. Gerçek özne var, işi yapan bellidir.Nesne almış) X X Ahmet ile Ali selamlaştı. (İşi yapan belli, iş karşılıklı yapılıyor,nesne almaz) (X) X X Ali ile Ahmet barıştı. (İşi yapan belli, iş karşılıklı yapılıyor,nesne almaz) (X) X X Ahmet çok sevindi (üzüldü). (İşi yapan belli, işi yapan ve işten etkilenen aynı kişi, nesne almaz) (X) X X Yazı tahtası silindi (temizlendi). (Sözde özne var,işi yapan belirsizdir.) X X Ali, Ahmet’e güldü. (İşi yapan belli,nesne almaz) X X Ali, Ahmet’i güldürdü. (İşi yapan belli, ğeçişsiz fiil ek yardımıyla geçişli olmuş:Oldurgan çatılı) X (X) X Ali, Ahmet’i güldürttü. ( İşi yapan belli, geçişli olan fiil ek yardımıyla ikinci kez geçişli olmuş:Ettirgen çatılı) Güldü: Geçişsiz Güldürdü: Oldurgan geçişli Güldürttü. Ettirgen geçişli (X) X Açıklama: Asıl olan parantez dışında olanlardır. Paranteze alınanlar ikinci özelliktir. “Ahmet çok sevindi.” cümlesinin fiili öznesine göre öncelikli olarak dönüşlüdür; çünkü öznenin yaptığı işten öznenin kendisinin etkilenmesi söz konusudur. “sevindi” fiili aynı zamanda öznesine göre etken çatılıdır; çünkü sevinme işini yapan “Ahmet” gerçek öznedir ve özne bellidir.

FİİLİMSİLER:

*Fiil kök veya gövdelerine mastar ekleri denilen yapım ekleri( -ma, -ış, -mak) getirilerek fiillerin iş oluş ya da hareket isimleri oluşturulur.( Fiil ismi, isim-fiil)

* Fiil kök veya gövdelerine çeşitli yapım ekleri getirilerek ( -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş) sıfat- fiiller oluşturulur. Fiiller bu eklerle sıfata dönüştürülür.

*Fiil kök veya gövdelerine bağ-fiil ekleri( ip, -ince, -erek, -dikçe, -madan, -diğinde, ..a ..a, …e …a, …ir …mez, ) getirilerek zarf- fiiller elde edilir.

Sonuç olarak fiilimsilerin ortak özelliği; zarfa, isme veya sıfata dönüşmeden önce bir fiil olmalarıdır.  

İSİM -FİİLER	SIFAT-FİİLLER	ZARF-FİİLLER
Ekler:-ma, - me ; -ış, -iş, -uş –üş; -mak, -mek.	Ekler: -an,-en; -ası, -esi; -maz, -mez; , -ar, -er,-ır, -ir,-ur, -ür; -dık, -dik, -acak; -ecek; -mış, -miş, -muş, -müş	Ekler: ip, -ince, -erek, -dikçe, -madan, -diğinde, ..a ..a, …e …a, …ir …mez,
Oku-ma, güldür-me Yaz-ış, gid-iş, oku-y-uş, güldür-üş Yaz-mak, gül-mek İsim-fiil grubu: İsim fiilden önce gelen ve kendisiyle bağdaşan (anlamlı birlik oluşturan) sözcüklerle oluşan öbeklerdir. ……………. + isim-fiil = İsim – fiil grubu Yemek yemek, göz gezdirmek Kitap okuma, şiir yazma Eve dön-üş, gurbete gid-iş İsim-fiillerin cümle içindeki bazı görevleri: Özne olur: Yemek yemek güzeldir. Okumak iyidir. Gülme( gülüş, gülmek) en iyi ilaçtır. Yüklem olur: En sevdiğim hobim, okumaktır. En güzel duygulardan biri de eve dönüştür. Nesne olur: Okumayı severim. Sarma sarmayı bilir. Sarmayı ben yedim. Dolaylı tümleç ( yer tümleci) olur: Gezmeye gitmiş. Gülüşüne hayranım. Edat grubunda yer alır ve birlikte zarf tümleci oluştururlar: Okumak için kitap aldı.	Koş-an sporcu Öpül-esi el Bit-mez dert Koş- ar adım Tanı-dık kimse Yapıl-acak ödev Okun-muş kitap Uyarı: *Sıfat- fiiller kendisinden önce gelen sözcüklerle bağdaşması halinde sıfat-fiil grubu oluşturur: Çok tanıdık, durmadan koşan, az okunmuş vs. *Ancak sıfat fiil grupları bir ismin veya zamirin önüne gelerek o sözcüğün sıfatı olabilir ve sıfat tamlaması oluşturabilir. Çok tanıdık (biri) , durmadan koşan (çocuk), az okunmuş (adam) *Sıfat fiiller veya sıfat fiil grupları adlaşabilir. Koşanları gördüm: adlaşmış sıfat-fiil Çalışıp başaranları kim sevmez: adlaşmış sıfat-fiil grubu Biz onu tanıdık. : Normal çekimli fiil, yüklem Tanıdık birine benziyor.: Sıfat fiil, dolaylı tümleç Sadece tanıdıklara giderim.:Adlaşmış sıfat- fiil,dolaylı tüm. Adam çok okumuş.: Normal çekimli fiil, yüklem Okumuş adamı severim. : Sıfat fiil,sıfat tam., belirtili nesne Okumuşları severim. :Adlaşmış sıfat- fiil, belirtili nesne Bu çocuk iyi koşar. : Normal çekimli fiil, yüklem Koşar adım ilerleyin.: İsmin önüne gelmiş; sıfat fiil, sıfat tamlaması, zarf -tümleci	koş-up, gül-üp, saldır-ıp, gel-ip yazdır-ınca, güldürme-y-ince, bak-ınca çalış-arak, gül-erek koş-a koş-a, gid-e gid-e , düş-e kalk-a gel-ir gel-mez çalış-madan, gel-diğinde (geldiği zaman) *Zar-fiiller genellikle cümlede zarf tümleci olarak bulunur: Koşa koşa geldi. Durmadan kitap okudu. Düşe kalka ilerledi. Çalışıp başardı. *Zarf-fiiller sıfat fiil grubunda yer alırlar ve çeşitli cümle öğelerine girerler: O, (durmadan koşan) bir adamdı. Durmadan: zarf-fiil Durmadan koşan: zarf-fiil grubu Durmadan koşan bir adam: sıfat tamlaması Durmadan koşan bir adamdı: Yüklem Durmadan konuşanlar gelsin. (özne) Gülerek konuşanları sevmem. (nesne) Durmadan konuşandan hoşlanmam. (d.t.)

kaynak; Ahmet TOK