|
FİİLERDE
ÇATI:
Fiillerin
özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği
biçime çatı
denir.
Çatı,
sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim
cümlelerinde hâliyle olmaz. Ancak isim cümlelerinde “kitap
okumak, dünyayı dolaşan gibi fiilimsi gruplar varsa sadece
fiilimsi için çatı incelemesi yapılabilir.
Ör:
“Kitap okumak güzeldir.” İsim cümlesidir. yükleminde çatı
özelliği aranamaz. Neyi okumak? Kitabı. Okumak isim-fiili nesne
almış. O halde fiilimsi sözcüğü geçişlidir.
Fiiller,
özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl
yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine
göre çatılar ayrılırlar.
Fiil
çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı
yapım
eki
önemlidir.
Çatılarına
göre fiiller şunlardır:
1.
Öznelerine Göre Fiil Çatıları
a.
Etken Fiil
-Etken
fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı
yapan öznenin kendisidir.
-Özne gerçek öznedir. -Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir. -Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de.
Yaşlı
nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini
istedi.
Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti.
b.
Edilgen Fiil
Gerçek
öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir.
Cam
kırıldı kimin kırdığı belli değil
Bir bildiri okundu. Okuyan belli değil Ev satıldı.
*Fiile
"-°l, -°n" ekleri getirilerek yapılır.
Kapı açıldı. Araba yıkandı.
*
Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen
işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama
asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama
fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır.
*
Bazı cümlelerde işi yapan "tarafından" sözüyle ya
da "-ce" ekiyle belirtilebilir.
Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı. Bu kararlar milletçe verilmedi.
*
Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller
de vardır:
Bu sıcakta uyunmaz. Bu söze gülünür. Yarın pikniğe gidilecek. Burada kalınacak.
c.
Dönüşlü Fiil
-Öznenin
işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren
fiillerdir. Yani fiili yan da ondan etkilenen de öznedir. -Özne
gerçek öznedir.
-Nesne yoktur. - Fiile "-°l, -°n" ekleri getirilerek yapılır.
-Bu
fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler.
Kızlar
süslendi;
delikanlılar güzelce giyindi.
Adam hep kendisiyle övünüyor.
*Tabiat
olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde "yapma"
anlamı yerine "kendi kendine olma" anlamı
vardır.
Karlar tepelere doğru çekildi. Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi. Öğleye doğru hava açıldı. Havalar ısınınca buzlar çözüldü.
*Bazı
fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı
ekle yapılır:
Sevmek > sevinmek > sevilmek Dövmek > dövünmek > dövülmek
Giymek
> giyinmek > giyilmek Görmek > görünmek >
görülmek
*İsme
getirilen "-len" ekiyle fiile getirilen "-iş"
ve "-leş" eki de dönüşlülük anlamı katabilir:
O gün pek içlendim.Trafik polisini görünce adam tutuştu. Birazdan sakinleşir.
Not:
Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:
Özgür konferansta oldukça sıkıldı. > dönüşlü
Sabaha
kadar kurşun sıkıldı.
> edilgen
d.
İşteş Fiil
-Fiilde
bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını;
işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren
fiillerdir.
"-°ş" ekiyle yapılır.
Dövüşmek,
uçuşmak,
gülüşmek,
görüşmek...
*Ya
"birlikte" ya da "karşılıklı" anlamı
katar.
Kuşlar
uçuştu
birlikte
Çocuklar gülüştü. birlikte Öğrenciler kaçıştı. birlikte
Arada
bir yazışırız.
karşılıklı
Onunla Ankara'da tanıştık. karşılıklı
*Bazı
filler "ş" sesini yapılarında barındırır ve
işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de
denebilir.
Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak...
*Bazı
işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade
ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır.
Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek... Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor. Hasta, biraz daha iyileşti. Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti. Rengi giderek koyulaşıyor.
Not:
Yapısında "ş" sesi bulunduran bütün fiiller işteş
değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir.
Dostluğumuz günden güne gelişiyordu. Sonunda öfkesi yatıştı. Daracık bir yere sıkıştı. Boyunda büyük işlere girişti. Fırtınadan sonra deniz yatıştı. Otobüs kalkmak üzereyken yetişti. Evinden uzakta kalmaya alıştı.
*Bazı
fiiller "-le-ş" şeklinde iki ek alarak, bazıları da
"-leş" şeklinde tek ekle işteş
yapılırlar.
Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-; Toka-laş, bayram-laş...
*Çoğu
nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler.
Kazandıkları parayı paylaştılar.
2.
Nesnelerine Göre Fiil Çatıları.
Fiillerin
nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri
taşıdığı göz önünde tutulur.
a.
Geçişli Fiil
-Belirtili
ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.
-Bu fiillere "ne?, neyi?, kimi?" soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur. -İş, kılış fiilleri geçişlidir. Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu. Son gelişinde Ankara'yı da dolaşmıştı.
*Cümlede
nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.
Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.
b.
Geçişsiz Fiil
-Nesne
alamayan fiillerdir.
-Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir.
-Yükleme nesneyi bulmak için sorulan "ne?, neyi?, kimi?" sorularının cevabı yoktur.
Kar
yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda
kaldı, o da yoruldu...
Not:
Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak
kullanılabilirler:Gezmek,
dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak,
c.
Oldurgan Fiil
Geçişsiz
bir fiile "-dir,
-t, -r"
eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna
oldurgan
fiil denir.
Yatmak
> yatırmak
Ötmek > öttürmek Uyumak > uyutmak Gezmek > gezdirmek. Kaçmak > kaçırmak
d.
Ettirgen Fiil
-Geçişli
olduğu hâlde "-dir, -t, -r" ekleriyle tekrar geçişli
yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır.-Fiili
bir başkasına yaptırma söz konusudur.
-Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir.
Gazete
aldı > aldırdı > aldırttı
Elbiseyi
yıkadı > yıkattı > yıkattırdı
İçmek
> içirmek > içirtmek
Durdurmak
> durdurtmak
Uçmak
> uçurmak > uçurtmak > uçurtturmak
Sonuç:
Bütün
fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı
ayrı en az iki özelliğe sahiptir:
*Çocuk
koşarak yolun diğer tarafına geçti.Öznesine
göre etken; nesnesine göre geçişsiz
*Alış
veriş listesini evde unuttum.Öznesine
göre etken; nesnesine göre geçişli
Ali,
Ahmet’i güldürdü.
Öznesine
göre etken; nesnesine göre oldurgan geçişlidir.
Ahmet
ile Ali selamlaştı.
Öznesine
göre etken ve işteş; nesnesine göre geçişsizdir.
Açıklama:
Asıl olan parantez dışında olanlardır. Paranteze alınanlar
ikinci
özelliktir.
“Ahmet çok sevindi.” cümlesinin fiili öznesine göre
öncelikli olarak
dönüşlüdür;
çünkü öznenin yaptığı işten öznenin kendisinin
etkilenmesi söz konusudur.
“sevindi”
fiili aynı zamanda öznesine göre etken çatılıdır; çünkü
sevinme işini yapan “Ahmet” gerçek öznedir ve özne
bellidir.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
FİİLİMSİLER:
*Fiil
kök veya gövdelerine mastar ekleri denilen yapım ekleri( -ma, -ış,
-mak) getirilerek fiillerin iş oluş ya da hareket isimleri
oluşturulur.( Fiil ismi, isim-fiil)
*
Fiil kök veya gövdelerine çeşitli yapım ekleri getirilerek (
-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş) sıfat- fiiller
oluşturulur. Fiiller bu eklerle sıfata dönüştürülür.
*Fiil
kök veya gövdelerine bağ-fiil ekleri( ip, -ince, -erek, -dikçe,
-madan, -diğinde, ..a ..a, …e …a, …ir …mez, )
getirilerek zarf- fiiller elde edilir.
Sonuç
olarak fiilimsilerin ortak özelliği; zarfa, isme veya sıfata
dönüşmeden önce bir fiil olmalarıdır.
|
İSİM
-FİİLER
|
SIFAT-FİİLLER
|
ZARF-FİİLLER
|
|
Ekler:-ma,
- me ; -ış, -iş, -uş –üş; -mak, -mek.
|
Ekler:
-an,-en; -ası, -esi; -maz, -mez; , -ar, -er,-ır, -ir,-ur, -ür;
-dık, -dik, -acak; -ecek; -mış, -miş, -muş, -müş
|
Ekler:
ip, -ince, -erek, -dikçe, -madan, -diğinde, ..a ..a, …e
…a, …ir …mez,
|
|
Oku-ma,
güldür-me
Yaz-ış,
gid-iş, oku-y-uş, güldür-üş
Yaz-mak,
gül-mek
İsim-fiil
grubu: İsim fiilden önce gelen ve kendisiyle bağdaşan
(anlamlı birlik oluşturan)
sözcüklerle
oluşan öbeklerdir.
……………. + isim-fiil = İsim
– fiil grubu
Yemek
yemek, göz gezdirmek
Kitap
okuma, şiir yazma
Eve
dön-üş, gurbete gid-iş
İsim-fiillerin
cümle içindeki bazı görevleri:
Özne
olur: Yemek yemek güzeldir.
Okumak
iyidir.
Gülme(
gülüş, gülmek) en iyi ilaçtır.
Yüklem
olur:
En
sevdiğim hobim, okumaktır.
En
güzel duygulardan biri de eve dönüştür.
Nesne
olur:
Okumayı
severim. Sarma sarmayı bilir.
Sarmayı
ben yedim.
Dolaylı
tümleç ( yer tümleci) olur:
Gezmeye
gitmiş. Gülüşüne hayranım.
Edat
grubunda yer alır ve birlikte zarf tümleci oluştururlar: Okumak
için kitap aldı.
|
Koş-an
sporcu Öpül-esi
el
Bit-mez
dert Koş-
ar
adım
Tanı-dık
kimse Yapıl-acak
ödev
Okun-muş
kitap
Uyarı:
*Sıfat-
fiiller kendisinden önce gelen sözcüklerle bağdaşması
halinde sıfat-fiil grubu oluşturur:
Çok
tanıdık, durmadan koşan, az okunmuş vs.
*Ancak
sıfat fiil grupları bir ismin veya zamirin önüne gelerek o
sözcüğün sıfatı olabilir ve sıfat tamlaması
oluşturabilir.
Çok
tanıdık (biri) , durmadan koşan (çocuk),
az
okunmuş (adam)
*Sıfat
fiiller veya sıfat fiil grupları adlaşabilir.
Koşanları
gördüm: adlaşmış sıfat-fiil
Çalışıp
başaranları
kim sevmez: adlaşmış sıfat-fiil grubu
Biz
onu tanıdık.
: Normal çekimli fiil, yüklem
Tanıdık
birine
benziyor.: Sıfat fiil, dolaylı tümleç
Sadece
tanıdıklara
giderim.:Adlaşmış sıfat- fiil,dolaylı tüm.
Adam
çok okumuş.:
Normal
çekimli fiil, yüklem
Okumuş
adamı
severim. : Sıfat fiil,sıfat tam., belirtili nesne
Okumuşları
severim.
:Adlaşmış sıfat- fiil, belirtili nesne
Bu
çocuk iyi koşar.
: Normal çekimli fiil, yüklem
Koşar
adım
ilerleyin.: İsmin önüne gelmiş; sıfat
fiil,
sıfat tamlaması, zarf -tümleci
|
koş-up,
gül-üp, saldır-ıp, gel-ip
yazdır-ınca,
güldürme-y-ince, bak-ınca
çalış-arak,
gül-erek koş-a koş-a,
gid-e gid-e ,
düş-e kalk-a
gel-ir
gel-mez
çalış-madan,
gel-diğinde (geldiği zaman)
*Zar-fiiller
genellikle cümlede zarf tümleci olarak bulunur:
Koşa
koşa
geldi.
Durmadan
kitap okudu.
Düşe
kalka
ilerledi.
Çalışıp
başardı.
*Zarf-fiiller
sıfat fiil grubunda yer alırlar
ve
çeşitli cümle öğelerine girerler:
O,
(durmadan
koşan) bir adamdı.
Durmadan:
zarf-fiil
Durmadan
koşan: zarf-fiil grubu
Durmadan
koşan bir adam: sıfat tamlaması
Durmadan
koşan bir adamdı: Yüklem
Durmadan
konuşanlar
gelsin. (özne)
Gülerek
konuşanları
sevmem. (nesne)
Durmadan
konuşandan
hoşlanmam. (d.t.)
|
kaynak; Ahmet TOK
