9. Sınıf Dil ve Anlatım 3. Ünite Ders Notları ve Özeti

2013 - 2014 Eğitim Öğretim Yılı

III.ÜNİTE 
SES BİLGİSİ, YAZIM (İMLA) KURALLARI 
NOKTALAMA 
A. SÖYLEYİŞ( TELAFFUZ)
1. Ses ve Seslerin Kullanımı
Söyleyiş (Telaffuz) : En geniş anlamıyla konuşmayı sağlayan 
hareketlerin tümüne söyleyiş (telaffuz) denir. Konuşmada ses 
tonu ve söyleyişin (telaffuzun) önemi büyüktür.
Boğumlama: Seslerden oluşan heceleri gerekli ses değerlerini vererek bazı sesler ve heceleri atlamadan, değiştirme-den 
doğru,güzel ve iyi anlaşılabilecek biçimde söylemektir.
Tonlama : Anlatıma duygu, düşünce, heyecan, yumuşaklık, 
sertlik katmak amacıyla seste yapılan farklılığa tonlama denir. 
İnsan sesi ton bakımından kalın, ince ve tiz olmak üzere üçe 
ayrılır.
Vurgu : Konuşma sırasında bazı sözcük veya hecelerin 
diğerlerine göre daha kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine 
vurgu denir.Vurgu ikiye ayrılır:
a) Sözcük (Kelime) Vurgusu:
Konuşma sırasında bazı hecelerin diğerlerine göre daha 
kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine denir.
* Anlatımda vurgu söze duygu değeri katar; söylenen sözün 
daha anlaşılır olmasını sağlar ve ahengi canlandırır.
* Türkçede genel olarak vurgu son hecededir. 
* Yer isimlerinde vurgu ilk veya orta hecededir: Ankara -
İstanbul - Sakarya gibi
* Kelimelere ek eklendiğinde, vurgu son heceden bu eke 
geçer: Kitap – Kitapçı – Kitapçılık – Kitapçılar…
* Tek heceli kelimelerde vurgu yapılmaz.
* Pekiştirme ekleri alan sıfatlardaki pekiştirme ekleri 
vurguludur.
Dümdüz, Sapsarı, Masmavi
* Birleşik kelimelerde normalde iki vurgu bulunur ancak 
genelde ilk kelimedeki vurgu daha güçlüdür.
Çanakkale 
b) Cümle Vurgusu:
Konuşma sırasında bazı sözcüklerin diğerlerine göre daha 
kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine denir.
* Türkçede vurgulu sözcük (öğe)yükleme en yakın sözcüktür.
* Vurgulu öğe aynı zamanda cümlenin de en önemli öğesidir.
O elbiseyi dün ben pazardan aldım.
Ben o elbiseyi pazardan dün aldım.
B. TÜRKÇENİN SESLERİ VE ÖZELLİKLERİ
* Türkçede ünlü ve ünsüz olmak üzere 29 ses vardır. Bunların 
8 tanesi ünlü, 21 tanesi de ünsüzdür.
ÜNLÜLERİN SINIFLANDIRILMASI:
Dilimizdeki ünlüler söyleniş sırasında dilin, çenenin ve dudakların aldığı biçime göre sınıflandırılır.
a. Dilin durumuna göre: Dilin durumuna göre ünlüler kalın 
ve ince olmak üzere ikiye ayrılır.
Kalın ünlüler: a, ı, o, u
İnce ünlüler: e, i, ö, ü
b. Alt çenenin durumuna göre: Alt çenenin durumuna göre 
ünlüler geniş ve dar olmak üzere ikiye ayrılır.
Geniş ünlüler: a, e, o, ö
Dar ünlüler: ı, i, u, ü
c. Dudakların durumuna göre: Dudakların durumuna göre 
ünlüler düz ve yuvarlak olmak üzere ikiye ayrılır.
Düz ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
ÜNSÜZLERİN SINIFLANDIRILMASI:
Ünsüzler ağız boşluğundaki boğumlandığı yere (çıkak), sü-
rekli söylenip söylenemediğine ve yumuşak (ötümlü) ve sert 
(ötümsüz) oluşlarına göre sınıflandırılır.
a. Boğumlanmalarına (çıkak) göre: 
* Dudak ünsüzleri: Dudakların birbirine dokunmasıyla çıkar: 
b, m, p
* Diş-dudak ünsüzleri: Üst dişlerin alt dudağa dokunmasıyla 
çıkar: f, v
* Diş ünsüzleri: Dil ucunun üst dişlere yaklaşmasıyla veya 
dokunmasıyla çıkar. c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z
* Damak ünsüzleri: Dilin orta kısmının ön damağa ya da dil 
kökünün art damağa yaklaşmasıyla çıkar. g, ğ, k, y
* Gırtlak ünsüzleri: Bu ses, ciğerlerden gelen havanın ses 
tellerine çarpmasından ve ağızda hiç bir engele uğramadan 
çıkmasıyla oluşur. Türkçede gırtlak ünsüzü olarak sadece h 
sesi vardır.
b. Sürekli söylenip söylenmeyeceğine göre: 
Ünsüzlerin söylenirken ses yolunun kapanmasına veya sürekli 
açık olmasına göre sınıflandırılmasıdır. Ünsüzler söylenirken 
ses yolu kapanıyorsa süreksiz, sürekli açık kalıyorsa sürekli 
ünsüzler adını alır. Bunu belirlemek için ünsüzün başına bir 
ünlü getirilir. Ak, süt, iç seslerini söylerken ses yolu 
tıkanmaktadır. Özzzzzzzzz, elllllllll, offffff seslerini söylerken 
ses yolu açık kalmaktadır. Bu özelliğine göre ünsüzler ikiye 
ayrılır:
* Sürekli ünsüzler: f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z
* Süreksiz ünsüzler: b, c, ç, d, g, k, p, t
c. Yumuşak ve sert oluşlarına göre: 
Ünsüzler ses tellerinde titreşime uğrayıp uğramadığına göre 
yumuşak (tonlu) ve sert (tonsuz) olmak üzere ikiye ayrılır.
* Yumuşak ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan 
ünsüzlerdir. b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
* Sert ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir. ç, f, 
h, k, p, s, ş, t
ÜNLÜ VE ÜNSÜZ UYUMLARI
ÜNLÜ UYUMU
Türkçede iki tür ünlü uyumu vardır.
a. Büyük ünlü uyumu: 
Dilin durumuna göre ünlülerin kalınlık incelik bakımından 
uyumudur. Türkçe sözcüklerde ilk hecede kalın ünlü varsa, 
ondan sonraki hecelerde kalın ünlü; ince ünlü varsa ince ünlü 
gelir. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir. 
“Ağaçlar çiçek açtı.” cümlesinde ilk hecede a kalın 
ünlüsünden sonra a- a- a kalın ünlüleri; çiçek sözcüğünde ise, 
i, e ince ünlüleri; açtı sözcüğünde a- ı şeklinde kalın ünlüler 
gelmektedir. 
* Türkçe olduğu hâlde bu kurala uymayan bazı sözcükler de 
vardır. kardeş < karındaş, anne < ana, elma < alma vb. Bu 
sözcüklerin asılları ünlü uyumuna uyarlar.
* Bazı ekler Türkçe sözcüklere eklendiğinde ünlü uyumuna 
uymaz.
- yor eki : geliyor, yazıyor, okuyor vb.