Ekler ve Yapısına Göre Sözcük Örnekleri, Konu Anlatımı

Sözcüklere eklenerek onlara yeni anlam kazandıran veya onların cümle içerisindeki görevlerini değiştiren söz parçacıklarına EK denir.

NOT: Ekler;
           * Sözcüklere eklenirken BÜUK'na uyarlar.
           * Ünsüzlerin benzeşmesi ve sertleşmesi kurallarına uyarlar.
          

          Genel olarak ekler iki ana kısma ayrılı: 1. Çekim ekleri
                                                                                  2. Yapım ekleri

1. ÇEKİM EKLERİ ve BASİT YAPILI SÖZCÜKLER: Eklendiği sözcüğün cümle içerisindeki görevini değiştiren eklere ÇEKİM EKLERİ denir. Çekim eki alan sözcüklere Basit Yapılı Sözcükler denir.

Çekim Ekleri ve Basit Yapılı Sözcüklere Örnekler:

                a) Çoğul Ekleri:-ler, -lar  ( evler, arabalar )
              
               b) İsmin Hal Ekleri: -i, -e, -de, -den ( evi, eve, evde, evden )

               c) İyelik Ekleri : -im, in, -i, -imiz, -iniz, -leri  (evim, evin, evi, evimiz, eviniz, evleri )

               d) Tamlama Ekleri: -nın, -ı ( Arabanın kapısı, Evin bacası, Sokağın tozu )

               e) Kip Ekleri: -di, -miş, -ecek, -ar, -ıyor ( yazdı, yazmış, yazacak, yazar, yazıyor )

2. YAPIM EKLERİ ve TÜREMİŞ YAPILI SÖZCÜKLER: Sonlarına eklendikleri sözcüklerin anlamını değiştiren eklere YAPIM EKLERİ denir. Yapım eki almış olan sözcüklere iseTÜREMİŞ sözcük denir.

NOT: Hiçbir ek almamış olan sözcüklere KÖK sözcükler denir. Çekim eki almış olan sözcüklere ise basit sözcükler denir. Kök sözcüklere de bazan basit yapılı sözcükler denir.

Yapım Ekleri ve Türemiş sözcüklere Örnekler:

                a) -ci      = Çilekçi, madenci, halıcı, işçi, bulaşıkçı, yolcu, gözcü...
       
               b) -li       = Şekerli, tuzlu, yollu, selli, sözlü, gözlü...

               c) -siz    = Şekersiz, tuzsuz, arabasız, sütsüz...

               d) -lik     = Şekerlik, tuzluk, gözlük, sözlük, yolluk, sazlık...

               e) -gi      = Sevgi, saygı, içki, bilgi, sergi, sorgu, sürgü...

                f) -gin   = Bilgin, saygın, üzgün, vurgun...

               g) -daş  = Yurttaş, meslektaş, sırdaş, vatandaş...

               h) -sal    = Kumsal, kırsal, belgesel, bilimsel, sanatsal...

NOT: Bir sözcüğün türemiş sözcük olup olmadığını anlamak için;
          
           Sözcükte, ek olarak kabul ettiğimiz ses parçasını veya parçalarını sileriz. Geriye kalan kısım anlamlı ve eski haliyle anlam yönünden bağlantılı ise sözcüğümüz türemiş yapılıdır.
           Aksi halde türemiş yapılı olmayıp, basit yapılıdır.

ÖRNEK(1): " Perde " sözcüğünü ele alalım. Bu sözcükteki "-de " ses parçasını silelim. Geriye " per " sözcüğü kalır. " Per " diye Türkçe bir sözcük yoktur. Dolayısı ile "-de " ses parçası yapım eki değildir. " Perde " sözcüğü de kök sözcüktür. Yani basit yapılıdır.

ÖRNEK(2): " Perdelik " sözcüğünü inceleyelim. Bu sözcükteki "-lik " ses parçasını silelim. Geriye  " Perde " sözcüğü kalır. " Perde " diye Türkçe bir sözcük vardır. Ayrıca " Perde " ile " Perdelik " sözcükleri arasında anlam yönünden bir bağlantı vardır.

             " Perde    : Pencereleri örtmek için asılan kumaş.
            Perdelik: Pencereleri örtmek, perde yapmada kullanılan kumaş " anlamındadır. Bu da bize " Perde " ile " perdelik " sözcükleri arasında anlam bağı olduğunu gösterir.
            Dolayısı ile " Perdelik " sözcüğü türemiş yapılıdır. "-lik " ses parçası ise yapım ekidir.

ÖRNEK(3): Şimdi de " Balta " sözcüğüne bakalım. Bu sözcükteki " -ta " ses parçasını atalım. Geriye " Bal " sözcüğü kalır. " Bal " diye Türkçe bir sözcük vardır. Ancak, " Balta " ile " Bal " sözcükleri arasında anlam yönünden herhangi bir bağlantı yoktur.

Balta: Toprağı kazmak için kullanılan bir araç iken,
Bal: Bir besin maddesidir.

Dolayısı ile " Balta " sözcüğü türemiş yapılı olmayıp, kök sözcüktür. " -ta " ses parçası ise yapım eki veya çekim eki değildir. Sözcüğün hecelerinden biridir.

3. BİLEŞİK YAPILI SÖZCÜKLER: Hiçbir ek almadan, iki veya daha fazla sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşan yeni anlamlı sözcüklere Bileşik Yapılı Sözcükler denir.

ÖRNEK: Güzel + yurt   = Güzelyurt

                  Afyon + kara + hisar = Afyonkarahisar

                  Yeşil + ırmak = Yeşilırmak

                  Sivri + sinek  = Sivrisinek

                  Kara + sinek  = Karasinek

                  Ata + türk        = Atatürk