Doğu Anadolu Bölgesindeki Yüzey Şekilleri Nelerdir?

Doğu Anadolu Bölgesi; Türkiye’nin doğusunda, ülkenin 7 coğrafya bölgesinden en büyüğüdür. Yüzölçümü 163.055 km2dir. (Türkiye yüzölçümünün % 21′i) Batıdan İç Anadolu, Akdeniz bölgeleri güneyden Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Irak, doğudan İran, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ın Nahcevan Özerk Bölgesi, kuzeyden Karadeniz Bölgesi ile çevrilidir. Doğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları da öteki bölgelerin sınırları gibi idari sınırlara göre çizilmiş değildir. Kars, Ardahan, Iğdır, Ağrı, Van, Hakkari, Bitlis, Bingöl, Muş, Tunceli, Elazığ, Malatya illerinin tamamı; Erzincan’ın Merkez, Üzümlü, Çayırlı, Otlukbeli, İliç, Kemah, Kemaliye, Tercan, Erzurum’un Merkez, Ilıca, Aşkale, Çat, Hınıs, Karaçoban Horasan, Karayazı, Narman, Pasinler, Tekman; Şırnak’ın Uludere, Beytüşşebap, Güçlükonak; Siirt’in Şirvan, Pervari, Eruh, Aydınlar; Batman’ın Sason; Kahramanmaraş’ın Elbistan, Ekinözü, Nurhak, Afşin; Sivas’ın Divriği, Gürün; Kayseri’nin Sarız; Adıyaman’ın Çelikhan, Gerger; Diyarbakır’ın Kulp, Lice, Kocaköy, Ergani, Çermik, Çüngüş ilçeleri Doğu Anadolu Bölgesi sınırları içindedir.

DAĞLARI:

Bölge, oldukça farklı coğrafya özellikleri gösterir. Bu nedenle, bölgeyi, Yukarı Fırat, Yukarı Murat-Van, Erzurum-Kars, Hakkâri bölümleri olmak üzere dört bölüme ayırmak olanaklıdır. Ortalama yükseltisi 2.000 m’ye yaklaşan Doğu Anadolu Bölgesi, ülkenin en yüksek ve en dağlık bölgesidir. Kuzey ve Güneydeki kıyı dağlarının doğu uzantıları, bu bölgede birbirlerine yaklaşıp sıkışırlar. Doğu Anadolu’da engebelerin ana çizgilerini birbirine koşut sıralar biçimindeki dağlar oluşturur. Bunlar, birbirlerinden birtakım çukur alanlarla ayrılır. Bu çukurlardan bazıları vadiler halinde uzanırlarken, bazıları birbiri ardına dizilmiş çukur havzalar durumundadır. En kuzeydeki dağ sırası, Karasu-Aras Sıradağları adını alır. Bunların kuzeyinde ise yükseklikleri 1.000 m’yi aşan Erzincan, Tercan, Erzurum, Pasinler gibi çukur alanlar yer alır. Bu havzaları kuzeyden çevreleyen dağlar, Doğu Anadolu ile Karadeniz bölgeleri arasında sınır çizer. Karasu-Aras Dağları, Munzur Dağları (3.188 m), Keşişdağ (3.549 m), Mercan (2.463 m), Palandöken (3.176 m), Sakaltutan (2.402 m), Aşağıdağ (3.274 m), Ziyaret Dağı (3.103 m) ile devam eden Karasu-Aras Dağları daha doğuda Hama Dağı (3.423 m) ve ülkenin en yüksek dağı Ağrı(5.137m) ile İran, Gürcistan ve Ermenistan sınırlarına ulaşır. Bölgenin kuzey, kuzeydoğu bölümünde, Karga-pazarı (3.048 m), Allahüekber Dağları (3.120 m), Kısır Dağı (3.197 m), Akbaba Dağı (3.040 m) gibi dağlık kütleler arasında yükseltisi 2.000 m’ye yaklaşan ve aşan dalgalı düzlükler. Erzurum-Kars Yaylası’nı oluşturur. Erzurum-Kars Yaylası’nda volkanik kayalar ve lavlar geniş alanlar kaplar. Yaylanın, Kars-Ardahan arasında kalan kesimi daha az engebelidir. Kuzeydoğuda, daha alçak, yer yer ova görünümü alan Göle Yaylası (Ardahan Yaylası) uzanır. Çaldır, Azap, Aygır, Tortum golleriyle, Arpa Çay ve Aras ırmakları, bölgenin başlıca göl ve ırmaklarıdır. Bu yörenin güneyindeki yüzey şekillerini, yöreye adını veren Murat Irmağı’nın kuzeydoğu-güneybatı doğrultulu, geniş tabanlı vadisiyle, bunun çevresindeki dağlık kütle oluşturur. Yukarı Murat Bölümü’nde, yörenin çukur eksenini oluşturan vadi boyunca birbirinden dar boğazlarla ayrılmış küçüklü büyüklü ovalar vardır. Ovaların yükseltileri, güneybatıya gidildikçe azalır. En kuzeyde Eleşkirt-Karaköse ovaları daha doğudaysa Doğubayezit Ovası yer alır. Güneybatıya doğru Tutak, Malazgirt gibi ovalardan sonra, güneyedoğru Muş Ovası’na geçilir (Iğdır Ovası’ndan sonra Doğu Anadolu’nun en büyük ovası). Murat Vadisi’nin iki yanındaki dağ kütleleri, genellikle volkanik kökenlidir. Ağrı ile Muş arasındaki vadinin, kuzeybatısındaki dağ kütlelerinin arasında kalan yaylalar, yer yer derin vadilerle yarılmıştır. Yaylanın öteki kesimleri hafif dalgalıdır. Bu yapı, özellikle Bingöl Dağı çevresinde belirgindir. Bingöl Dağı (3.111 m) güneyde Varto Ovası’ nı dik bir duvar gibi sınırlar. Bu dağlar üzerinde sayısız küçük sığ göller vardır. Yörenin en önemli gölü, Balık Gölü, Türkiye’nin deniz düzeyinden en yüksek gölüdür.

GÖLLERİ:

Türkiye’nin en büyük gölü olan Van Gölü çevresi oldukça dağlıktır. Yükseltisi 4.000 m’yi aşan Süphan Dağı (4.058 m), yörenin kuzey kesimini oluşturur. Gölün doğusunda Başettepe (3.684 m), Erk Dağı (3.204 m), Pirra-şit (3.084 m) dağlarıyla Keşiş ve Erçek gölleri; batısında sönmüş bir volkan olan Nemrut Dağı (2.828 m) ve bu dağın içinde bir krater gölü olan Nemrut, Nazik, Haçlı gölleri bulunur. Kapalı bir havza olan Van Gölü’ne pek çok küçük ırmak dökülür. Doğu Anadolu Bölgesi’nin batı kesimini oluşturan Yukarı Fırat Bölümü, doğuya oranla daha alçaktır. Yörenin en önemli dağları, güneyindeki Tunceli çevresindedir. Burada yükseltileri 2.000 m’yi aşan dağlar, geçilmesi güç bir alan oluştururlar. Yörenin en önemli ırmağı Fırat’ın batısında, Uzun Yayla çevresinde azalan ve alçalan dağlar, güneybatı kesiminde yeniden yükselir. Hazanlı (2.266 m), Nurhak (3.081 m), Bozdağ (2.581 m), Beydağı (2.591 m), Akdağ (2.608 m); Hazar Gölü (1.248 km2) ve Türkiye’nin en büyük yapay gölü Keban Baraj Gölü; Fırat’ın en önemli kolu Tohma, Sürgü, Kuruçay, Peri çayları; yörenin başlıca dağları, gölleri ve ırmaklarıdır. Doğu Anadolu Bölgesi’nin güneydoğu bölümünü oluşturan Hakkâri yöresinde, Güneydoğu Toroslar, Bitlis Çayı Vadisi yakınlarında genişleyerek yükselirler. Kepçe (Arnas) Dağı (3.537 m), Yel Tepesi (Arabi) Dağı (3.162 m), Mor-dağ (3.807 m), Altındağı (3.358 m) yörenin en yüksek dağı Buzul (Cilo) Dağı (4.116 m), Uludoruk (Reşko Tepesi, 4.135 m) dağları; Dicle Irmağı’ nın başlıca kollarından olan Botan Çayı, Büyük Zap Irmağı’na kavuşan bir akarsu vadisi boyunca uzanan Gevar Ovası (Yüksekova), başlıca yükseltiler, ırmaklar, düzlüklerdir.