A. TELAFFUZ (SÖYLEYİŞ]
1. Ses ve Seslerin Kullanımı
Hazırlık
1. “Büyük büyük büyülteçli, babacan Babaeskili bonboncu Bilal’le Bigalı bıngıldak Bahir’in bön bün bakışlarına, bomboş büyülü, büyük büyük laflarına kızıyordu. Bir berbere, bir bibere bre berber beri gel biber al diyordu.”
Emin ÖZDEMİR
Yukarıdaki tekerlemeyi okurken telaffuzla ilgili nasıl bir durum ortaya çıkmaktadır? Sözlü olarak ifade ediniz.
1. b sesi ile ilgili yapılan bir tekerleme olduğu için b sesi çıkış noktası belirgin olarak hissedilmektedir.
2. Aşağıdaki çizimlerde gösterilen iletişim süreçleri ile ilgili neler söylenebilir?
2.İletişim aşamasında ne kadar düzgün bir telaffuz ve söyleyiş olursa iletişimin oluşmasında sıkıntı olmaz.
3. Günlük hayatınızda sesini iyi kullanan, güzel ve etkileyici konuşan insanlarla bir arada bulunmak size neler kazandırır?
3. Günlük hayatta etkili konuşan insanlarla bir arada olmak bizi etkiler ve onlar gibi olmak eğilimi bizlerde oluşur.
4. Türkçeyi yeni öğrenen bir turisti Türkiye’de nasıl bir ortama götürürsek konuşulanları anlamayarak çevresiyle iletişim kurmakta zorlanır?
4. Ağız özellikleri ön planda bir köye götürsek anlaşmakta sıkıntı çeker. Çünkü o yazı diline uygun olarak dili öğrenmiştir. Telaffuzları düzgün şekilde öğrenmiştir.
5. Duyduğunuz ve gördüğünüz kadarıyla çevrenizde güzel ve etkileyici konuşanların nasıl bir eğitim aldıklarını söyleyiniz.
5. Öncelikle bol bol kitap okumuşlar ve ses ve söyleyiş eğitim olan diksiyon dersi almışlardır.
İnceleme
1. Metin KEŞANLI ALİ DESTANI
1. Etkinlik
a. Yapılan hazırlıklar doğrultusunda “konuşmalarda rastlanan ses kusurları, bunların konuşma üzerinde olumsuz etkileri ve bu etkilerin giderilme yöntemleri” konulu sunum sınıfta gerçekleştirilir.
a. Söyleyişi Etkileyen Kusurlar
Çeşitli seslendirme kusurları nedeniyle söylenenler yeterince anlaşılamaz ve tekrar edilmek zorunda kalınır. Konuşmacı harfleri doğru telaffuz edemeyebilir veya konuşurken bazı heceleri yutabilir. Harflerin hatalı telaffuz edilmesi karşılıklı konuşmalarda pek dikkat çekmese de topluluk karşısında veya mikrofondan yapılan konuşmalarda derhal dikkat çekerler. Bu tür hatalar konuşmacının anlaşılmamasına ya da yanlış anlaşılmasına yol açarlar.
Buna göre:
1.GEVŞEKLİK: Ses organlarının genel tembelliğidir ve en çok karşılaşılan durumdur. Bu genel gevşeklik genel bir konuşma sönüklüğüne yol açar. Gevşekliği gidermek için dişleriniz arasına bir kalem sıkıştırın ve aşağıdaki cümleleri hızla okuyun.
- Bir berber bir berbere bre berber beri gel diye bar bar bağırmış.
- Biz de bize biz derler, sizde bize ne derler?
- Pireli peyniri perhizli pireler teperlerse pireli peynirler de pır pır pervaz ederler.
2.PELTEKLİK: Bir harfin çıkarılamayarak bir diğeri ile değirilmesidir. Bu durum dilin yeterince eğitilmemesinden, lehçelerin yapısından veya bazı dillerin fazla etkisinde kalmaktan kaynaklanabilir. Türkçe üzerinde tespit edilen pelteklik türleri aşağıda belirtilmiştir.
Zeleştirme:(J) yeri (Z) .Örnek: Jale-Zale, Jilet-Zilet,
Seleştirme: Ş yerine S. Örnek: Paşâm-Pasam, şapka-Sapka
Jeleştirme: C yerine J. Örnek: Ancak-Anjak), Kucak -Kujak
Şeleştirme: S yerine Ş. Örnek: Sana söylüyorum-yerine sana şöylüyorum
Leleştirme: (R) yerine (L). Örnek: Birader-Bilader, Berber-Belber, Merhem-Melhem, Terlik-Tellik
İnce â yerine kalın a: Kemâl-Kemal, Lâstik-Lastik
Seleştirme: Ş yerine S. Örnek: Paşâm-Pasam, şapka-Sapka
Jeleştirme: C yerine J. Örnek: Ancak-Anjak), Kucak -Kujak
Şeleştirme: S yerine Ş. Örnek: Sana söylüyorum-yerine sana şöylüyorum
Leleştirme: (R) yerine (L). Örnek: Birader-Bilader, Berber-Belber, Merhem-Melhem, Terlik-Tellik
İnce â yerine kalın a: Kemâl-Kemal, Lâstik-Lastik
Yukarıdaki örneklerde ilk sırada belirtilen sesler çıkarılamadığından ikinci sesler onların yerine ikame edilmektedir. Bu seslerin çıkarılamaması durumunda bunların üzerinde uygun alıştırmaların sık sık yapılması gerekmektedir.
J- Jilet, jandarma, jale, jumbo,
Ş- Paşa, şaka, şakir, şeker
R- Rüya, hücreler, hürrem, harran, sarraf
A- Lale, lastik, lahana, kamil
S- Sorgun, hassasiyet, fason
Ş- Paşa, şaka, şakir, şeker
R- Rüya, hücreler, hürrem, harran, sarraf
A- Lale, lastik, lahana, kamil
S- Sorgun, hassasiyet, fason
3. TUTUKLUK :Bir hece üzerinde takılıp kalma, heceyi veya kelimeyi tekrarlama durumudur. Bu sorun en çok düşünce akışındaki duraklamadan kaynaklanır. Normal şartlar altında aşırı stres de tutukluğa yol açabilir. Tutukluğu gidermek için herhangi bir metni önce yavaşça ve sonra hızlanarak okuyun. Eğitici sizi bireysel olarak takip edecektir.
Tutukluk Örneği: Bu, bu bizim…… şerefimiz….. olacak ….diye ….. uzun uzun…..bize bize anlattı.
4. KEKELEME : Tutukluğun ileri aşaması, söz söylerken birden bire duraklama, çoğunlukla buna katılan yüz buruşturması ve gerilme hareketiyle hecelerin tekrarlanması. Kekemeler soluk aldıkları veya pek geç soluk verdikleri sırada konuşurlar. Kekeleme genellikle çocukluk döneminde oluşan bir konuşma bozukluğudur. Erken yaşta konuşmaya başlayan çocukların konuşma başarılarına çevrenin gösterdiği aşırı ilgi çocuğun duygularını zararlı yönde etkiler. Çok iyi konuşarak dikkat çekmek isteyen çocuğun kendi üzerinde ürettiği baskı bir süre sonra kekeleme rahatsızlığını oluşturur. Kekeleme çocuklukta yaşanan aşırı baskı, şiddet veya aşırı utançlığın etkisiyle de gelişebilir. Maddi bir hastalık olmamakla birlikte kekeleme beyin konuşma merkezinde mesaj akışında oluşan karışıklığın bir sonucudur ve çoğunlukla psikolojik bir sorundur.Kekemeliği gidermek için:
1.Okumayı yeni öğrenir gibi düşük hızda fakat yüksek sesle bol bol okumak
2.Belli cümleleri ezberleyerek tekrar tekrar seslendirmek.
3.Bu metinde yer alan tekerlemelerin ısrarla okunması
3.Bu metinde yer alan tekerlemelerin ısrarla okunması
5.ASALAK SESLER: Bazı sesler veya kelimeler asalak olarak kelimelerin arasına takılır ve konuşmayı tahammül edilmez hale getirir. Asalak sesler veya kelimeler konuşmacının fikir netliği ve kendine güveni hakkında şüphe uyandırır. Konuşmanın kalitesini baltalar ve dinleyiciyi sıkar. Bu kapsamda “ııı, eee, aaa, şey, yani, mesela, evet…” gibi ses veya kelimeler konuşma arasında sık sık veya gerekmediği halde kullanıldığında dinleyici rahatsız olur.
Örnekler:
Bana şey dedi. Bugün yıldönümü olduğu için eee şey yapacaktık. Tören salonunu düzenleyecektik.
Evet sevgili dinleyenler. Bugün yine sizlerle birlikteyiz. Evet bugünkü konumuz çalışmanın fazileti hakkında.
Yani şunu diyorum. Mesela siz zor durumda kaldınız. Yani mesela başınızdan bir felaket geçti.
Evet sevgili dinleyenler. Bugün yine sizlerle birlikteyiz. Evet bugünkü konumuz çalışmanın fazileti hakkında.
Yani şunu diyorum. Mesela siz zor durumda kaldınız. Yani mesela başınızdan bir felaket geçti.
b. Yapılan sunumdan hareketle ses-telaffuz ilişkisi hakkında çıkarımlarda bulunulur. Sonuçlar maddeler hâlinde tahtaya yazılır.
b.
2. Etkinlik
“Ali, İzmarit ve Zilha” tiplerini canlandıracak üç öğrenci seçilir. Seçilen öğrenciler aşağıdaki metin parçasını iki şekilde canlandıracaklardır:
a. Birincisinde Keşanlı Ali Destanı’ndan alınan ve bütün noktalama işaretleri kaldırılan aşağıdaki metin parçasını canlandırırlar. Bu canlandırmada konuşmalar hiçbir noktalama işareti düşünülmeden, duraklama yapılmadan bir solukta gerçekleştirilir.
b. İkincisinde aynı parça orijinal şekliyle canlandırılır. Bu canlandırmada konuşmalar noktalama işaretleri (duraklamalar) dikkate alınarak gerçekleştirilir.
Oyun sonunda, konuşma sırasında meydana gelen duraklamaların önemi, soluk alıp vermeyle ve noktalama işaretleriyle ilişkisi hakkında çıkarımlarda bulunulur. Sonuçlar maddeler hâlinde tahtaya yazılır.
3. Etkinlik
a. Keşanlı Ali Destanı ’ndan alınan cümlelerde geçen kelimelerin dik ve baskılı okunarak vurgulanan heceleri aşağıda gösterilmiştir. Bu cümleler okunarak kelimelerde vurgunun nasıl gerçekleştiği tespit edilir.
a. Sözcük (Kelime) Vurgusu: Konuşma sırasında bazı hecelerin diğerlerine göre daha kuvvetli, daha şiddetli söylenmesine denir.
- Anlatımda vurgu söze duygu değeri katar; söylenen sözün daha anlaşılır olmasını sağlar ve ahengi canlandırır.
- Türkçede genel olarak vurgu son hecededir.
- Yer isimlerinde vurgu ilk veya orta hecededir: Ankara -İstanbul – Sakarya gibi
- Kelimelere ek eklendiğinde, vurgu son heceden bu eke geçer: Kitap – Kitapçı – Kitapçılık – Kitapçılar
- Tek heceli kelimelerde vurgu yapılmaz.
- Pekiştirme ekleri alan sıfatlardaki pekiştirme ekleri vurguludur: Dümdüz, Sapsarı, Masmavi
- Birleşik kelimelerde normalde iki vurgu bulunur ancak genelde ilk kelimedeki vurgu daha güçlüdür: Çanakkale
b. “Türkçede kelime vurgusu” konusunda yapılan araştırmalardan ve yukarıda ulaşılan sonuçlardan hareketle, kelime vurgusunun kelimenin hangi hecesinde gerçekleştiği belirlenir. Sonuçlar aşağıdaki şemaya yazılır.
Türkçede Kelime Vurgusu
|
Tek heceli sözcüklerde vurgu yapılmaz (Al, ne, dün)
|
bulunur.
|
İki heceli sözcüklerde ikinci hecede vurgu olur.(oku, okul, sana, sizin ,orda)
| ||
Şimdiki zaman eki ile yapılır ve vurguyu üzerine alı (di-yor-dum)
| ||
İle edatıyla yapılır (hiddetle)
|
1.
a. Keşanlı Ali Destanı metninde bir yabancı olan Olga “Dün sana öğrettiğim dersi ezberledin?” cümlesinde anlamı vermek için sesini nasıl kullanmıştır?
a. Soru anlamı ile kullanmak istemiştir fakat soru eklerinin hiçbirini kullanmadan vurgu ve tonlamayla soru sormuştum.
b. “Dün sana öğrettiğim dersi ezberledin!” cümlesini okurken ses tonumuzu ayarlayarak aşağıdaki anlamları vermeye çalışınız.
Tasdik, kabul etme : “Dün sana öğrettiğim dersi ezberledin!”
Şaşırma : “Dün sana öğrettiğim dersi ezberledin!”
Alay, küçümseme : “Dün sana öğrettiğim dersi ezberledin!”
c. Ulaştığınız sonuçlardan hareketle konuşma sırasında kullanılan ses tonu ile verilmek istenen anlamın ilişkisini belirleyiniz.
c. Ses tonu ve verilmek istenen mesaj arasında ilişki vardır. Birini uyarırken sert ifade ile “Yavrum” dersek kızdığımızı anlar. Yumuşak bir ifade dersek şefkat gösterdiğimizi anlar.
4. Etkinlik
Keşanlı Ali Destanı metninden alınan ve okunuşa göre anlamı değişebilen aşağıdaki cümleler önce metinde kastedilen anlama göre, sonra metinde kastedilen anlamın dışında okunur. Buradan hareketle vurgunun metne kazandırdıkları tartışılır. Ulaşılan sonuçlar sözlü olarak ifade edilir.
2.
a. Aşağıda Olga ve Zilha’nın bir diyaloğu resimlenmiştir. Zilha’nın konuşmasında meydana gelen boğumlama kusurlarını açıklamalardan hareketle gideriniz.
a. “Telefonu alırım, sen kimi arıyorsun diye sorarım.” Şeklinde düzeltilir.
b. Keşanlı Ali Destanı metninde geçen diğer boğumlama kusurlarını bularak bu boğumlama kusurlarının doğrusunu söyleyiniz.
b.
c. Ulaştığınız sonuçlardan hareketle telaffuzda boğumlamanın önemini tartışınız. Sonuçları tahtaya yazınız.
c. Boğumlanma
Boğumlanma, ses organları tarafından seslerin doğru yerden ve doğru zamanlamayla çıkmasıdır. İletişim kurduğumuz zamanlarda, hızlı konuşan, yuvarlayan ya da tane tane konuşmayan insanlarla zaman zaman hepimiz karşılaşmışızdır. Bu kişilerde boğumlanma sorunu yaşanıyor demektir. Yani boğumlamanız bozuksa anlaşılamama durumu ortaya çıkabilir. Anlaşılamazsanız konuşmanızın da bir anlamı kalmaz.
Boğumlanmayı gerçekleştiren organlarımız iki gruba ayrılır:
1) Hareket eden boğumlanma organları: Bunlar çene, dudaklar, dil ve yumuşak
damaktır. Dilinizin damağınızın gerisine doğru götürdüğünüzde orda yumuşak
bir bölge hissedeceksiniz. Bu bölgeye yumuşak damak adı verilir.
2) Hareket etmeyen boğumlanma organları: Bunlar dişler, diş etleri ve damaktır.
Boğumlanmayı bu organlarımızın çeşitli hareketleriyle elde etmek mümkündür. Bu
organlarımız kaslarla ilgili oldukları için bu kasların eğitilmeleri boğumlanmamızın düzgün bir şekilde gerçekleştirilebilmesini sağlamaktadır.
3. Keşanlı Ali Destanı metninde tespit ettiğiniz telaffuz kusurunun kahramanlar üzerinde olumsuz etkisi olup olmadığını söyleyiniz.
Kahramanlar üzerinde olumlu ya da olumsuz etkisi elbette vardır. Telaffuz kusuru çok olan kahramanlar genellikle komik durumda okuyucuya sunulur ve onların konuşmasında bir ciddiyet oluşturulmaz.
4. a. Yanda gösterildiği gibi “Yok efendim.” cümlesi normal bir okunuşla okunduğunda “Yo kefendim.” şeklinde ulanarak okunur. Verilen bu örnekten hareketle ulamanın nasıl gerçekleştiğini belirleyerek defterinize yazınız.
a. Genel olarak tanımlarsak bir kelimenin sonundaki sessiz harfin ardından gelen kelimenin sesli harfle birleştirilerek seslendirilmesine ulama diyoruz. Ulama, söz akışına pürüzsüzlük ve tatlılık verir. Uygun ulama ile yapılan konuşmalarda veya seslendirmelerde ses bir nehrin akışı gibi sakin ve düzenli olarak ilerler.
Türkçede yer alan ulama özellikleri:
1. Sessiz harfle biten bir kelimenin son harfi sesli harfle başlayan yanındaki kelimenin ilk harfiyle birleşir.
Yazıda
|
Konuşmada
|
Ak–şam– ol–du
|
Ak–şa–mol–du
|
E–lim–den– al–dı.
|
E–lim-de–nal–dı.
|
2. Orijinal yapılarında “b,c,d,g” harfleriyle biten kelimeler vardır. Bunlar yalın kaldıklarında “p, ç, t, k”ya dönüşürler. Yazı dilinde sonlarına ek aldıklarında yumuşak konumlarına dönerler. Örneğin Arapça orijiniyle “kitab” Türkçede “kitap” şeklinde yazılır. Ancak yanına ek aldığında “kitabım” örneğinde olduğu gibi “p”, “b”ye dönüşür. Konuşma dilinde ise ulama bu kurala paralel olarak aynı kelimeyi bir sonraki kelime ile ilişkilendirir. Yazı dilinde sert olan harf ulama ile yumuşar.
(Orijinali) Yazı Dilinde İfadesi
|
Konuşma Dilinde İfadesi
|
(Mahmud) Mah–mut ev–len–di.
|
Mah-mu–dev–len–di
|
(Mes’ud) Mes–ut ol–du.
|
Me–su-dol-du.
|
(Kitab) Ki–tap al–dı.
|
Ki–ta–bal–dı.
|
3. Türkçede kelime sonundaki “k” ünsüzünü, “h” ünsüzü ile başlayan bir kelimenin izlemesi durumunda “h” ünsüzü düşer. İki kelime birbirine bağlanır.
Yazı Dilinde
|
Konuşma dilinde
|
Ye–mek ha–ne
|
Ye–me–ka–ne
|
E–rik ho–şa–fı
|
E–ri–ko–şa–fı
|
4. Eğer kelimeler arasında durak olursa, kurala uygun olsa da ulama yapılmaz.
Yazı Dilinde
|
Konuşma dilinde
|
İstiyorum, onu göreceğim.
|
İstiyorum, onu göreceğim.
|
Koşuştururken, okulu unuttu.
|
Koşuştururken, okulu unuttu.
|
5. Bazı durumlarda iki ayrı kelimenin tek heceli olan ilkinde bir ünlü düşer ve iki kelime birleşir.
Yazı Dilinde
|
Konuşma dilinde
|
Ne i–çin
|
Ni-çin
|
Ne a–sıl
|
Na-sıl
|
Ne ol–du
|
Nol-du
|
Keşanlı Ali Destanı’nın ilk paragrafında geçen ulamaları tespit ediniz. Ulamaları yapmadan metni okuduğunuzda telaffuzla ilgili nasıl bir durum ortaya çıkar? Tartışınız. Ulaştığınız sonuçlardan hareketle telaffuzda ulamanın önemi ile ilgili çıkarımlarda bulununuz.
ZİLHA — Ne diyordum efendicağzıma söyleyim. Beni bu eve evladı maneviyatlık aldılar. Bir çocuğu bir de Şamama’yı gezdiriyorum. İşim o kadar. Şamama, evin köpeği. Burada medeniyet varmış be! Eskiden ayaklarımı aydan aya yıkardım. Hem de çorabımı çıkarmadan. Oldu olacak ikisi birden yıkansın diye. Şimdi her gün banyo yapıyorum.
- diyordu(m e) fendicağzıma
- maneviyatlı (k a) ldılar
- İşi (m o)
- Eskide (n a) yaklarımı
- Ayda (n a) ya
Yukarıdaki paragraftaki ulamalar bunlardır.
5. Etkinlik
İki öğrenci seçilir. Keşanlı Ali Destanı metninde Ali ile Zilha arasında geçen diyalog, Ali çok kibar ve nazik bir ses tonuyla, Zilha sert ve sinirli bir ses tonuyla öğrenciler tarafından canlandırılır. Ortaya çıkan sonuçtan ve aşağıdaki şemada verilen örnekten hareketle:
a. Konuşma esnasında sesin nasıl kullanılması gerektiği,
a. Doğal bir söyleyişle söylenir.
b. Doğal söyleyişle yapmacık söyleyişin farkı,
b. Doğal söyleyişle ifade edilen sözcüklerde anlatılmak ve verilmek istenen ileti kendini gösterir. Yapmacık olan hemen kendini belli eder ve ileti doğru anlaşılmaz.
c. Doğal söyleyişle yapmacık söyleyişin dinleyici üzerindeki etkisi tespit edilerek tahtaya yazılır.
c. Doğal söyleyiş her zaman alıcı üzerinde etkilidir.
5. a. Yandaki şiiri okuyunuz ve telaffuzda zorluk çekilen ses ile kelimeleri tespit ederek tahtaya yazınız.
a. Dümbürleyli ve Lümbürleyli sözcüklerinin telaffuz zordur.
b. Tespit edilen ses ve kelimelerin telaffuzunda neden güçlük çekilmektedir?
b. Kelimeler hem anlamsız hem seslerin çıkış noktaları birbirinden farklı olarak gözükmektedir.
c. Ulaştığınız sonuçlardan hareketle seslerin özelliklerini bilmenin, onları doğru ve güzel telaffuz etmenin önemini tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
c.
6.Keşanlı Ali Destanı’nda geçen aşağıdaki cümlelerde koyu renkle gösterilen “l” ve “k” seslerini inceleyiniz. Bu seslerin çıkış yerlerinin aynı olup olmadığını tespit ederek alfabelerin bütün sesleri ifade edip etmeyeceğini belirleyiniz. Sonucu defterinize yazınız.
6. Çıkış yerleri aynı değildir. L sesi sert damak ünsüzü olup dilin ucu biraz daha geride sert damağa değmelidir. K sesi ise yumuşak damak ünsüzü olup dilin arka tarafı (dil sırtı), yumuşak (art) damakla buluşurken dilin ucu alt dişlere değmelidir.
Alfabenin bütün seslerini ifade etmez.
6. Etkinlik
Türkçeyi güzel konuşan bir kişinin (spiker, diksiyon öğretmeni gibi) konuşması kaset ve CD’den dinlenir. Bu konuşma diğer insanların konuşmalarıyla karşılaştırılır. Sonuçlar sözlü olarak ifade edilir.
7. Etkinlik
Keşanlı Ali Destanı metninde yerel söylenişe göre yazılmış kelimeler tespit edilerek bu kelimeler yazı dilindeki şekliyle telaffuz edilmeye çalışılır. Buradan hareketle yazı dilinde kullanılan yazım kuralları ile telaffuzun bütünüyle örtüşüp örtüşmediği tartışılır. Ortaya çıkan sonuç deftere yazılır.
7. a. Kibarlık Budalası metninde Felsefe Hocası neden Mösyö Juardain’a seslerin özelliklerini öğretmektedir?
a. Kibarlık öğretmek için. Söyleyişi düzgün kişiler genellikle kibar ve efendi kişi olarak algılanırlar.
b. Buradan hareketle seslerin çıkış yerlerini bilmekle doğru ve güzel telaffuz arasında bir ilişki olduğu söylenebilir mi? Tartışınız. Ulaştığınız sonucu defterinize yazınız.
b. Çıkış yerlerini bilmek doğru ve güzel telaffuzda etkilidir.
8. Kibarlık Budalası metninde verilen ve aşağıdaki tabloda gösterilen beş ünlünün söyleniş özelliklerini dikkate alarak Türkçede bulunan diğer üç ünlüyü ve bu ünlülerin söyleniş özelliklerini belirleyiniz. Sonuçları aşağıdaki noktalı yerlere yazınız.
Geniş (Ağız çok açık)Dar (Ağız az açık)Geniş (Ağız çok açık)Dar (Ağız az açık)
ÜNLÜLER
|
Düz (Dudaklar düz durumda)
|
Yuvarlak (Dudaklar yuvarlak durumda)
| ||
Kalın (Dil geride)
|
a
|
ı
|
o
|
u
|
İnce (Dil ileride)
|
e
|
i
|
ö
|
ü
|
9. Keşanlı Ali Destanı ve Kibarlık Budalası metinlerinde geçen “öğrettiğim, tükürükleri, yaklaştırarak, dokunmayacak” kelimelerindeki ünlüleri yukarıdaki tabloda verilen özelliklerden hareketle kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık yönüyle gruplandırınız.
9. Öğrettiğim > İnce > Düz yuvarlak karışık
tükürükleri, >İnce > Düz yuvarlak karışık
yaklaştırarak > Kalın > Düz
dokunmayacak > Kalın >Düz yuvarlak karışık
10. Keşanlı Ali Destanı ve Kibarlık Budalası metinlerinde geçen “lakin, konuşma, lazım, banabaksana” kelimelerindeki “a” seslerinin ses değerleri aynı mıdır? Buradan hareketle bir alfabede bütün seslerin gösterilmesinin mümkün olup olmayacağını tartışınız. Sonucu defterinize yazınız.
10. Değildir. Bunlar vurgu ve tonlamaya göre kullanıldığı cümleye göre değişir. Bütün lafabeyi göstermek mümkün değildir.
11.
a. Keşanlı Ali Destanı’nda Zilha, Kibarlık Budalası’nda Mösyö Juardain güzel konuşmak için nasıl bir eğitim alırlar?
a. Seslerin çıkış noktalarına dikkat ederek eğitim alırlar.
b. Zilha’nın ve Mösyö Juardain’in aldığı eğitimden hareketle bir dilin ses terbiyesi ve konuşma biçiminin öğretilme yöntemleri ile ilgili neler söylenebilir? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
b. Bir dili öğrenmek için öncelikle o dilde kullanılan sesleri doğru telaffuz etmek gerekir. Bunu bilmediğimiz zaman yanlış söyleyiş ortaya çıkar.
12. a. Aşağıdaki parçalarda koyu renkte gösterilen kelimeleri ve bu kelimelerle ilgili bilgileri inceleyiniz.
b. Bu kelimelerden ikinci kutucuktaki “olmayacak, dokunmayacak, üşütmeyesin” kelimelerini telaffuz özelliklerine dikkat ederek tekrar okuyunuz. Bu okuyuşta kelimelerin “olmıyacak, dokunmıyacak, üşütmiyesin” şeklinde telaffuz edilip edilmeyeceğini tartışınız. Buradan hareketle ünlülerle ilgili ses olaylarının konuşma dilinde telaffuz kusuruna neden olup olmayacağını belirleyiniz.
Telaffuz kusurlarına neden olurlar. Bu tarz ifadeler bizde konuşma dilinde olsa da bunları “olmayacak, dokunmayacak, üşütmeyesin” şeklinde konuşmalıyız.
13. Kibarlık Budalası metninde bazı ünsüzlerin söyleniş özelliği verilmiştir. Siz de aşağıdaki tablodan hareketle Kibarlık Budalası metnindeki gibi Türkçede bulunan diğer ünsüzlerin söyleniş özelliklerini belirleyiniz.
Ünsüzlerin Sınıflandırılması
Ünsüzler ağız boşluğundaki boğumlandığı yere (çıkak), sürekli söylenip söylenemediğine ve yumuşak (ötümlü) ve sert (ötümsüz) oluşlarına göre sınıflandırılır.
a. Boğumlanmalarına (çıkak) göre:
Dudak ünsüzleri: Dudakların birbirine dokunmasıyla çıkar: b, m, p
Diş-dudak ünsüzleri: Üst dişlerin alt dudağa dokunmasıyla çıkar: f, v
Diş ünsüzleri: Dil ucunun üst dişlere yaklaşmasıyla veya dokunmasıyla çıkar. c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z
Damak ünsüzleri: Dilin orta kısmının ön damağa ya da dil kökünün art damağa yaklaşmasıyla çıkar. g, ğ, k, y
Gırtlak ünsüzleri: Bu ses, ciğerlerden gelen havanın ses tellerine çarpmasından ve ağızda hiç bir engele uğramadan çıkmasıyla oluşur. Türkçede gırtlak ünsüzü olarak sadece h sesi vardır.
b. Sürekli söylenip söylenmeyeceğine göre:
Ünsüzlerin söylenirken ses yolunun kapanmasına veya sürekli açık olmasına göre sınıflandırılmasıdır. Ünsüzler söylenirken ses yolu kapanıyorsa süreksiz, sürekli açık kalıyorsa sürekli ünsüzler adını alır. Bunu belirlemek için ünsüzün başına bir ünlü getirilir. Ak, süt, iç seslerini söylerken ses yolu tıkanmaktadır. Özzzzzzzzz, elllllllll, offffff seslerini söylerken ses yolu açık kalmaktadır. Bu özelliğine göre ünsüzler ikiye ayrılır:
Sürekli ünsüzler: f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z
Süreksiz ünsüzler: b, c, ç, d, g, k, p, t
c. Yumuşak ve sert oluşlarına göre:
Ünsüzler ses tellerinde titreşime uğrayıp uğramadığına göre yumuşak (tonlu) ve sert (tonsuz) olmak üzere ikiye ayrılır.
Yumuşak ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlerdir. b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Sert ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir. ç, f, h, k, p, s, ş, t
14. a. Keşanlı Ali Destanı metninden alınan aşağıdaki cümlelerde geçen altı çizili kelimelerdeki “k, g” ünsüzlerinin ses değerleri aynı mıdır? Sözlü olarak ifade ediniz.
a. Değildir. Çıkış noktaları aynı olsa da ses değerleri aynı değildir.
b. Buradan hareketle yazı dilindeki bir işaretle (harf, gösterge) konuşma dilindeki farklı seslerin gösterilebildiği söylenebilir mi? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
b. Söylenebilir.
Yukarıdaki çizimde Mösyö Juardain ile Zilha birbirleriyle konuşturulmuştur. Bu diyalogda Mösyö Juardain tekerlemeyi söylerken “p, r, z, l,” seslerinin telaffuzunda zorlanmaktadır. Bu seslerin hangi özelliğinden dolayı Mösyö Juardain’in telaffuzda güçlük çektiğini tartışınız. Ulaştığınız sonuca göre seslerin hangi durumda telaffuzu güçleştirdiğini belirleyiniz.
“p, r, z, l,” sesleri çıkış noktaları farklı olunca söylemekte zorlanılmaktadır. Çıkış noktası (boğumlanma) farklı olan sesleri insanlar çıkarmakta zorlanırlar. Boğumlanma noktaları aynı olursa sorun olmaz.
8. Etkinlik
“Kırktırdım, koşullaştırılmıştık, çürütücülerde” kelimelerinde olduğu gibi aynı sesin tekrarlandığı sözlerin kulağa hoş gelip gelmediğini tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
16. Aşağıdaki tekerlemeleri okuyarak söyleyişi bozan sesleri bulunuz ve söyleyişin bozulma nedenlerini belirtiniz.
16. ü,z,m,l sesleri söyleyişi zorlaştırmaktadır. Yine boğumlanma noktalarının farklı olmasıdır.
17. Keşanlı Ali Destanı metninde Zilha ve Kibarlık Budalası metninde Mösyö Juardain neden güzel konuşmak için ders alıyorlar? Güzel ve doğru konuşma kişiye neler kazandırır? Tartışınız. Sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.
17. Toplumda güzel konuşan itibar ve saygınlık kazanır.
9. Etkinlik
İki öğrenci seçilir.
a. Birinci öğrenci tarafından Kibarlık Budalası metninden alınan ve aynı kelimeler kullanılarak oluşturulan aşağıdaki beş cümle, hep aynı tonda duraklamadan okunur.
b. İkinci öğrenci tarafından bu cümleler anlamları dikkate alınarak farklı tonlamalarla vurgulu ve duraklamalara dikkat edilerek okunur.
c. Bu iki okunuştan hangisinin güzel olduğu ve metnin anlamını tam yansıttığı belirlenir.
ç. Metnin anlamını tam olarak yansıtan okunuşta nerelerde farklı tonlamalar, nerelerde duraklamalar yapıldığı tespit edilir.
d. Ortaya çıkan sonuçtan hareketle vurgu, tonlama ve duraklamanın önemi ile ilgili çıkarımlarda bulunulur.
Birincisi sizin söylediğiniz şekle koyarız: “Güzel Markiz, güzel gözlerinizin gönlüme saldığı aşk beni öldürüyor. Yahut: Gönlüme saldığı aşk beni oldürüyor, güzel Markiz, güzel gözlerinizin. Yahut: Güzel gözlerinizin gönlüme saldığı aşk, güzel Markiz beni öldürüyor. Yahut: Öldürüyor, güzel Markiz, güzel gözlerinizin gönlüme saldığı aşk beni. Yahut da: Beni, güzel gözlerinizin öldürüyor güzel Markiz, gönlüme saldığı aşk.
Anlama – Yorumlama
1. Aşağıdaki şemayı ses-telaffuz ilişkisi etrafında yorumlayınız.
1. Dil göstergelerinin oluşturan harflerin boğumlanma noktalarına dikkat edilmediğinde telaffuz kusuru olur fakat dikkat edildiğinde böyle bir sorunla karşılaşılmaz.
2. Doğru, etkili ve güzel bir şekilde konuşabilmek için nelere dikkat etmelisiniz?
2. Dildeki seslerin boğumlanma noktalarına dikkat etmeli, vurgu ve tonlamalara dikkat etmeliyiz.
3. Aşağıdaki şiiri, şiirin tonlama ve duraklama özelliklerine göre okuyarak tonlama ve duraklamaların anlamla ilişkisini tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.
3. Anlam ilişkisi vardır. Özellikle şiirde vur ha vur gibi ifadelerin tonlama ve duraklamalara dikkat edilmeden okunması şiirde ahengin kaybolmasına neden olur.
4. Yanda verilen, herhangi bir cümledeki anlaşılırlık ile boğumlama arasındaki ilişkiyi gösteren grafiği yorumlayınız.
4. İletişimde anlaşılırlığın olması için boğumlanma kusurunun olmaması lazım.
10. Etkinlik
Aşağıdaki şiir ezgiyle ya da normal şekilde okunur. Şiir okunurken ne gibi telaffuz zorlukları çekildiği, bunların
nasıl giderildiği tartışılır. Sonuçlar tahtaya yazılır.
Ölçme – Değerlendirme
1. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde bilgi yanlışı söz konusudur?
A) Türkçede dört kalın, dört ince toplam sekiz ünlü vardır.
B) “Ö” ünlüsü ince-yuvarlak özellikler taşır.
C) Ünlü daralması ses olayı telaffuz kusuruna neden olabilir.
D) “Ü” ünlüsü kalın-yuvarlak özellikler taşır.
E) Türkçede “a” sesi kullanılışa göre farklı ses değerleri kazanmasına karşın sadece “a” göstergesi ile ifade edilir.
CEVAP: D
2. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.
“Bana sökmez böyle kibar ağızları.” cümlesindeki “kibar ağızları” kelimelerinde KONUŞMA(TELAFFUZ)bulunmaktadır.
“Sen oku, çok güzel okuyorsun.” cümlesindeki kelimelerde vurgu sırasıyla şu eklerdedir: o-KU , gü-ZEL, oku-YOR “
İlahi… madam/ Hadi… sesi… duydu/ burnu… da… gıdıklandı/ O… duruşun… niye/ ” cümlelerinde şeklinde duraklama yapılır. (Duraklama yapılacak yere “/” işaretini koyunuz.)
3. Aşağıdaki seslerle bu seslerin özelliklerini doğru şekilde eşleştiriniz.
diş ünsüzü
|
z, s, r, l, n
|
damak ünsüzü
|
g, ğ, k, y
|
dudak ünsüzü
|
m, b, p
|
dar-ince- yuvarlak ünlü
|
ü
|
geniş-kalın- yuvarlak ünlü
|
o
|
dar-ince- düz ünlü
|
i
|
4. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
Yazı dilindeki bir işaretle konuşma dilindeki farklı sesler gösterilebilir. ( D )
Bir cümlede veya birbirini takip eden cümlelerde aynı seslerin art arda tekrarı anlatımın bozulmasına neden olur. ( D )
Yazım kurallarıyla telaffuz bütünüyle örtüşür. ( D )
