KURTULUŞ SAVAŞI SIRASINDA KURULAN CEMİYETER
KURTULUŞ SAVAŞI SIRASINDA KURULAN CEMİYETER:
I-YARARLI DERNEKLER:
A- Genel Amaçlı Dernekler :
1- İzmir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti: İzmirde, 1 Aralık 1918'de kurulmuştur. İzmir'in Yunanistan’a verilmesini engellemek için kurulmuştur. Cemiyet'in kurulma nedeni; ege Bölgesi'nde Türklerin çoğunlukta olduğunu basın yoluyla dünya'ya kanıtlamaktı. Cemiyet, kendisine katılan "Istihlasi Vatan Cemiyeti" ve kurulmasına yardımcı olduğu "İlhakı Red Cemiyeti" ile kaynaşmış olarak faaliyetine İstanbul’da devam ederken İzmir’deki faaliyetlerini de işgal dolayısıyla Denizli'ye nakletmiştir. Ayrıca cemiyet Batı'da silahlı direniş hareketlerine yaptığı yardımlarda da başarılı olmuştur.
2- Trakya - Pasaeli Heyet-i Osmaniyesi : Daha ateşkes antlaşması imzalanmadan, Talat Paşa'nın uyarısıyla harekete geçen Trakyalı aydınlar çeşitli toplantılardan sonra Edirne valiliğine 30 kasım 1918'de verdikleri dilekçeyle bu cemiyeti kurmuşlardır.Amacını "Trakya'nın Osmanlı saltanatına bağlılığı ve toprak bütünlüğü" olarak belirleyen cemiyet, kolordu komutanı Cafer Tayyar Paşa tarafından da desteklenmiş ve İstanbul'da Mustafa Kemal Paşa ile irtibat kurmuşlardır.Anadolu'da Yunanistan ile rekabet halinde olan İtalya'nın İstanbul'daki yüksek komiseri sforza ile de iyi ilişkiler kuran cemiyet Trakya’nın Türklüğünü savunmak için yayınlar yapmıştır. Trakya adında da bir gazete çıkarmışlardır.
3- Istihlasi Vatan Cemiyeti: Manisa’da, Kasım 1918'de kurulmuş olup daha sonra 19 Mart 1919 Kongresi ile İzmir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Cemiyeti'ne katılmıştır.
4- İlhakı Red Heyet-i Milliyesi (Müdafaa-i Vatan Heyeti) : İzmir de Aralık 1919 da kurulmuştur.
5- Hareket-i Milliye-Redd-i İlhak ve Redd-i İşgal Heyetleri: Balıkesir’de kurulan cemiyet Balıkesir ve Alaşehir Kongresi ile genelleştirilmiştir. Sivas Kongresi'nden sonra da "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" teşkilatına dönüşmüştür.
6- Heyet-i Milliye:
a) Aydın Heyet-i Milleyesi: Aydın’da kurulan cemiyet direnişlere karşı gelmeye çalıştıysa da pek başarılı olamamıştır.
b) Denizli Redd-i İlhak Heyet-i Milliyesi: Denizli'de 29 Mayıs 1919'da kurulmuştur. Asil Heyet-i Milliye adini taşıyan Cemiyet, 7 ağustos 1919'da, Nazilli'de akdedilen bir kongre ile kurulmuştur. Nazilli Kongresi bu bölgede kurulan Heyet-i Milliye kuruluşları ile birleşmiş, Alaşehir Kongresi ile genişleyerek Bati Anadolu’yu içine alacak şekilde yayılmıştır. Sivas Kongresi'nden sonra da Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne katılarak, bu cemiyetin şubelerini oluşturmuşlardır. Nazilli Kongresi ile Aydın, Muğla, Denizli, Burdur, Isparta ve Antalya, Nazilli merkezine bağlanmıştır. Bağlanan kuruluşlar arasında, Çine Heyet-i Milliyesi, Akhisar Redd-i İlhak, Söke Heyet-i Milliyesi, Milas Müdafaa-i Vatan Cemiyetlerini sayabiliriz.
7- Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti: Trabzon ve çevresinin hakkını korumak ve bölgede bir Pontus Rum Cemiyeti kurulmasını engellemek amacıyla 12 Şubat 1919'da kurulan cemiyet, 23 Şubat'ta ilk kongresini yapmıştır. Giresun, Ordu, Of ve Rize gibi çevre merkezlerde de şubeler açan cemiyet, 22 Mayısta yaptığı ikinci kongrede İzmir'in işgale karşı direnişi hakkında görüşmüştür. Trabzon muhafaza_i hukuk cemiyeti Erzurum Kongresinin toplanmasında da etkili olmuştur.
8- Kilikyalılar Cemiyeti: Adana ve çevresinin Fransızlara verileceğinin duyulması üzerine İstanbul'da bir araya gelen bölge aydınları bu cemiyeti kurmuşlardır. Bölgenin Türklüğünü vurgulayan yayınlar yapan cemiyet Adana ve çevresinde örgütlenememişti. Kurucuların tutuklanması ya da sürgüne gönderilmesi derneğin etkisini azaltmıştır. 2. Ordu Kıtaları Müfettişliğine atanan Mersinli Cemal Paşa derneği yeniden canlandırmak istemiştir. Yani cemiyet işgallere karşı Adana ve çevresini koruma kararı almıştır.
9- Şarkı Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Erzurum’da, 10 Temmuz 1919 'da kuruldu. Daha sonra Aralık 1918'de İstanbul’da kurulan "Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti"nin Erzurum şubesi, daha faal hareket etmek amacı ile " Şarkı Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti"ne dönüşmüştür. Kurucuları Erzurum Kongresi üyeleridir. Cemiyet, Sivas Kongresi kararı ile " Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti"ne katılmıştır. Erzurum'da kuruluş ise anılan cemiyetin şubesini oluşturmuştur. Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin İstanbul merkez olmak üzere, ilk kurulusunda Erzurum'dan başka Elazığ, Diyarbakır, Sivas, Bayburt, Bayezid, Hasankale, İspir, Narman, Bitlis, Erzincan, Şebinkarahisar, Van, Hınıs, Tercan, Tortum ve Yusufeli'de şubeleri vardı. İtilaf devletlerinin doğu'da kurmak istedikleri Ermeni devletini engellemek için silahlı direnişe geçtiler.
10- Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Sivas’ta, 11 Eylül 1919 'da Sivas Kongresi kararı ile kurulmuştur. Müdafaa-i Hukuk, Redd-i Ilhak, Redd-i İşgal ve diğer benzeri isimler altında kurulan cemiyet ve heyetler tek bir çatı altında birleştirilmiştir. Bu karardan sonra birçok il ve ilçemizde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti şubesi kurulmuştur.
11- Kars Milli İslam Süresi: Kars, Kasım 1918 17-18 Ocak 1919'da "Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkate-i Milliyesi" olarak adini değiştirmiştir.
12- İstanbul’da Müdafaa-i Hukuk davasını desteklemek amacı ile kurulan gizli cemiyetler:
1- Karakol Cemiyeti: İstanbul, Kasım 1919 Milli Mücadele'nin başlangıcında Anadolu'ya yardımcı olmuş, sonraları tehlikeli iliksileri nedeniyle kapatılmış, yerine Müdafaa-i Milliye Teşkilatı ve MM grubu kurulmuştur. 2- MM Grupları :
a) Müsellah MM grubu
b) MM grubu (Müdafaa-i Milliye)
3- İstanbul Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Merkezi İstanbul olan bu cemiyet 1919 da kurulmuştur. Cemiyet İstanbul'u koruma kararı aldıktan sonra işgallere karsı direniş göstermiştir.
a) Müsellah MM grubu
b) MM grubu (Müdafaa-i Milliye)
3- İstanbul Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Merkezi İstanbul olan bu cemiyet 1919 da kurulmuştur. Cemiyet İstanbul'u koruma kararı aldıktan sonra işgallere karsı direniş göstermiştir.
13- İstanbul’da kurulan diğer cemiyetler :
a) Milli Kongre: İstanbul’da kurulan bu cemiyet, bütün milli grupları bünyesinde toplamaya çalıştı. Amacı, Türkler aleyhindeki propagandalara yayın yoluyla karşı çıkmak, Türklerin tarihsel özelliklerini dünyaya tanıtmaktı.
Milli cemiyetlerin ortak özellikleri: Bu cemiyetler bölgesel nitelikliydi ve her biri sadece kendi bölgesini korumayı amaçlıyordu. Tümü temsil ettikleri bölgenin tarih, coğrafya ve kültür olarak Türklere ait olduğunu ispatlama yolunda çalışmalar yaptılar. Başlangıçta propaganda ve yayın faaliyetine ağırlık verdiler. Fakat işgallerin fiilen başlaması üzerine silahlı direnişe geçtiler. Zamanla bölgesel mücadelenin yeterli olmayacağı anlaşıldı. Yurdun kurtarılması, milli birlik ve beraberliğe bağlıydı. Türk milleti bu birlik ve beraberliğe Mustafa Kemal'in önderliğinde kavuştu.b) Milli Ahrar Firkasi: İstanbul’da, 4 Mayıs 1919'da kurulan cemiyet Anadoludaki hareketi desteklemiştir.c) Milli Türk Fırkası: İstanbul’da, 23 Kasım 1918de kurulmuştur. Anadolu'daki harekete bağlı kalmıştır. Kendi fikirleriyle hareket etmek yerine Anadolu'yu takip etmiştir. d) Anadolulular Cemiyeti: Istanbulda, Ağustos 1921'de kurulmuştur.
Atatürk bir kongredeyken...
B- Kadınların Kurdukları Cemiyetler :
1. Istihlas-i Milli Kadınlar Cemiyeti: İstanbul’ta, 24 Kasım 1918'de kurulan cemiyet kısa süre sonra kapatıldı.
2. Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti: Sivas’ta, 10 Aralık 1919'da kurulan bu cemiyetin Konya, Niğde, Burdur, Aydın, Erzincan, Kayseri, Kastamonu, Eskişehir, Amasya, Yozgat, Pınarhisar, Viranşehir ve Kangal'da şubeleri kurulmuştur.
II- ZARARLI DERNEKLER:
A. Milli varlığa ve Anadolu'daki milli harekete düşman cemiyetler:
1- İngiliz Muhipler Cemiyeti: Mondros Ateşkesinden sonra Osmanlı Devletinde, padisah ve hükümetin İngiliz yanlısı bir politika benimsedikleri bilinmektedir. Saray ve hükümetlerin sıkı işbirliği içinde olduğu bu dönemde bazı aydınlarda hükümete paralel olarak bir cemiyet halinde örgütlendiler. Türkiye’de İngiliz Muhipleri cemiyeti 20 Mayıs 1919'da kurulmuştur. Derneğin kuruluşunda sadrazam Damat Ferit Pasa ve Sait Molla etkili olmuşlardır. Sivil ve askeri kesimle birlikte üst düzey bürokratlar da bu derneğin önemli üyeleri arasındadır. Yayınlanan bildiride derneğin amaçları arasında "Yönetimi altında milyonlarca Müslüman’ın yaşadığı İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında serserilerin bozduğu dostluğun canlanması" olduğu belirtilmiştir. Derneğin kurucu ve üyelerinden bazılar zafer kazanıldıktan sonra yurt dışına çıkarılmış ya da cezaya çarptırılmıştır.
2- Wilson Prensipleri Cemiyeti: ABD Başkanı Wilson'un Ocak 1918'de yayınladığı ilkelerinden Türklerle ilgili olan 12. maddeyi dayanak olan gören bir kısım Türk aydını Wilson Prensipleri Cemiyeti çatısı altında birleşti. Ahmet Emin Yalman ve Halide Edip Adıvar'ın öncülüğünü yaptığı bu cemiyet 4 Aralık 1918'de kurulmuştur. Dönemin önde gelen gazetecilerinin de yer aldığı cemiyet Türkiye’nin manda kelimesine yer vermeden bir süre önce ABD'nin mandasına verilmesini savunmuştur. Böyle bir çözümün İtilaf Devletleri'nin Türkiye aleyhindeki politikaları önleyeceğini ve ülkemizin gelişip kalkınmasında ABD'nin deneyimlerinden yararlanacaklarını savunmuşlardır. Büyük bir kısmı Milli Mücadele hareketine katılan cemiyetin üyelerinden bir kısmı, Sivas Kongresi’nde Amerikan mandasını savunmuşlardır. Fakat kongrenin mandayı reddetmesinden sonra etkisi azalmıştır.
3- Kürdistan Teali Cemiyeti: Merkezi İstanbul'da olan bu cemiyetin amacı İngiltere himayesinde bazı doğu illerini kapsayacak biçimde bağımsız bir devlet kurmaktı. Bu nedenle cemiyet, Orta Doğu'da çıkarlarını korumak isteyen İngilizlerden yardım alıyordu. Bölge halkından destek alamadığı için çalışmalarında başarılı olamadı.
4- Teali-i İslam Cemiyeti (Eski Cemiyet-i Müderrisin) :İstanbul’da, 19 Şubat 1919'da kurulmuştur. Hilafetçi ve ümmetçi toplum tarafından desteklenmiştir. Hilafetin ağır bastığı bir toplum yanlısı olanlar tarafından kurulmuştur. Milli direniş harekâtlarına karsı çıkıyor, padişah ve halifenin saltanat ve hilafetin buyruklarına bağlı kalmayı esas alıyordu. Bu cemiyet sonraları Anadolu'da başlayan milli mücadeleye cephe almıştır.
5- Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti: Istanbul’da, Ocak 1919 'de kuruldu.28 Eylül 1919'da Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katılmıştır.
6- Sulh ve Selamet-i Osmaniye Fırkası: İstanbul, 14 Ocak 1919 Fırka, Sulh ve Selamet Cemiyeti ile Selamet-i Osmaniye Fırkası’nın birleşmeleriyle oluşmuştur.
7- Hürriyet ve İtilaf Fırkası: İstanbul’da, Ocak 191'da kurulan bir cemiyettir.
8- Nigehban Cemiyet-i Askeriyesi: İstanbul, Ocak 1919 Hürriyet ve İtilaf’la beraber hareket etmiştir.
9. Osmanlı Ila-yi Vatan Cemiyeti: İstanbul, 19 Kasım 1919 Padişah taraftarı ve Müdafaa-i Hukukun tamamen karsısındadır. Cemiyet, gizli olarak Milli Mücadele aleyhine örgütlediği Tarik-i Salah (veya Tarikat-i Salahiye) Cemiyeti ile beraber çalışmıştır. Bu dernek ve partilerin dışında, faaliyetleri sinirli ve etkinliği yaygın olmayan, Osmanlı Mesai Fırkası, Osmanlı Çiftçiler Cemiyeti, Türkiye Sosyalist Fırkası, Vahdet-i Milliye Heyeti, Türkiye İsçi ve Çiftçi Sosyalist Partisi, Türk Teali Cemiyeti, Müsalemet İttifakı, Amele Fırkası gibi kuruluşlar Anadolu'daki Milli Mücadele hareketinin karsısında olmuşlardır.
10. Lazistan Selamet-i Milliye Cemiyeti: Rize, 23 Nisan 1919 Gürcülerin çıkarlarına hizmet eden para ile tutulmuş kimselerden oluşmaktadır.
B. Azınlıkların Kurdukları Zararlı Dernekler :
1. Rumların kurdukları cemiyetler:
a) Mavri Mira: Rum Patrikhanesi'nde kurulmuştur. Yunan Kızılhaç Cemiyeti ile Resmi Göçmenler Komisyonu da Mavri Mira'ya bağlı idiler. Ayrıca, Rum okullarındaki izci kuruluşları da tamamıyla Mavri Mira tarafından yönetilmekteydi. b) Pontus Rum Cemiyeti: İstanbul Rum patrikhanesine bağlı olarak çalışıyordu. Mavri Mira Cemiyeti ile iş birliği içindeydi. Amacı Doğu Karadeniz bölgesinde bir Pontus Rum cemiyeti kurmaktı. Bu amaçla faaliyet gösteren Rum çetelerine destek sağlıyordu.
Tarihi Yunan Örgütü Etniki Eterya'da bu ortamdan yararlanarak yeniden çalışmaya başladı. Bu örgüt tüm Ege adaları ile Batı Anadolu'yu, Trakya'yı, İstanbul'u, Doğu Karadeniz kıyılarını Yunanistan'a bağlayarak büyük bir Yunan idealini gerçekleştirmeye çalışıyordu.
c) Trakya Cemiyeti Ittihad-i Milli ve Kordos adli cemiyetler
c) Trakya Cemiyeti Ittihad-i Milli ve Kordos adli cemiyetler
2. Ermenilerin Kurdukları Cemiyetler: Daha önceleri Ermenilerin kurmuş oldukları Tasnaksütyan ve Hinçak adli gizli ve yeraltı örgütleri milli mücadele döneminde de faaliyette bulunmuşlar ve yabancı devletlerle işbirliği yapmışlardır. Ermeni patrigi Zaven Efendi de Ermenilerin örgütlenmesinde önemli rol oynamıştır.
d) Ermeni Hıncak Komitesi: İstanbul'daki Ermeni Patriği Zaven Efendi tarafından yönetilen Hınçak Komitesi, Mavri Mira Cemiyeti ile iş birliği içerisindeydi. Amacı Doğu Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurmaktı. Bu cemiyetin dışında Ermeniler, Taşnak adında başka bir komite daha kurmuşlardı.
Ermeniler günümüzde de bu amaçlarından vazgeçmemişlerdir. Bundan dolayı ülkemize yönelik terör olaylarını desteklemektedirler.
e)Alyans-İsrailit Cemiyeti: İstanbul’da yaşayan Museviler tarafından kuruldu. Amacı Ermeni ve Rumlara destek olmak ve Osmanlı İmparatorluğunun halinde Filistin'de bir Yahudi devleti kurmaktı.
