HAZIRLIK
Aile çevrenizin, komşularınızın veya çarşıda pazarda
karşılaştığınız insanların günlük
Konuşmalarını,
onların söyleyiş biçimiyle yazıya
aktarınız.
Nasılsın gomşu, naapıyon? Saol sen
nasılsın?
Yarın çarşıya gelicen mi?
❏Sınıf kurallarına uymadan
ders dinlemeniz veya trafik kurallarına uymadan trafikte bir yerden bir yere
gitmeniz mümkün olur mu?
❏ Sınıf kurallarına uymadan ders
dinlemeniz veya trafik kurallarına uymadan trafikte bir yerden bir yere gitmek
pek mümkün olmaz. Olsa bile birçok sıkıntı yasarız. Tehlikelerle baş başa
kalırız.
❏Trafik niçin İngiltere’de
soldan Türkiye’de Sağdan gitmektedir? Böyle olduğu halde niçin İngiltere’den
Türkiye’ye geldikleri zaman sorun yaşamamaktadırlar?
Trafik levhaları
bütün dünyada aynıdır. Bu da kolay anlaşmayı sağlar.
◆ Şiirde geçen tepelerde,
konuşurduk, kaldım” kelimelerindeki ünlülerin kelime içindeki diğer ünlülerle
uyum içinde olduğu söylenebilir mi? Niçin?
Evet. Bir
uyum içinde olduğu söylenebilir. Ses özellikleri bakımından birbiri ile uyum
içindedir. Seslerin ağızdan çıkışına ve boğumlanmalarına göre kümelendiklerini
görürüz.
◆ şiirde geçen kelimeleri
ve bu kelimelere gelen ekleri inceleyerek Türkçe de aynı ekin (da, de, ta, te
bulunma hal ekinde olduğu gibi) birden fazla şeklinin olmasını neye
bağlıyorsunuz? Düşündüklerinizi defterinize yazınız.
Gönül- üm
-le , Otur- du- m hüzün le- n di- m sev- gi- li,
gün- ler- i
Dağ-
lar ağ- ar -ır – ken, konuş- ur du- k tepe
-ler - de,
Ağ-ar-an
dağ- lar-ı sil-in - di,
gez- in- en - ler
Türkçede
kelimelere gelen ekler sözcüğün sonundaki sese göre şekillenir. Son hecedeki
ünsüz sert ise ek de sert seslerden oluşur. Son hecedeki ünlü kalın ise ek de
kalın, ince ise ek de ince sesli harflerden oluşur.
1. Et
kinlik
Önce “a, ı, o, u”
seslerini sonra “e, i, ö, ü” seslerini söyleyiniz. Dilinizin, hangi gruptaki
sesleri söylerken önde, hangisinde geride olduğunu aşağıya
yazınız.
“a, ı, o, u” sesleri
önde
“e, i, ö, ü” sesleri geride
oluyor.
<!--[if
!supportLists]-->·
<!--[endif]--> Ön ce “a, e, ı, i”
seslerini sonra “o, ö, u, ü” seslerini söyleyiniz. Dudağınızın önceki
ve
sonraki sesleri söylerken
hangi şekli aldığını aşağıda boş bırakılan yere yazınız.
“a, e, ı, i” seslerini söylerken
dudaklar yana doğrun açılıyor.
o, ö, u, ü” seslerini söylerken ise
dudaklar içe doğru ve aşağı doğru büzülüyor.
|
|
Düz
|
Yuvarlak
|
| ||
|
|
geniş
|
Dar
|
geniş
|
Dar
| |
|
Kalın
|
a
|
ı
|
o
|
u
| |
|
İnce
|
e
|
i
|
ö
|
ü
| |
|
Ünsüzlerin boğumlanma
yerleri
|
ünsüzler
|
|
dudaklar
|
b,
f, m, p, v
|
|
dişler
|
c,
ç, d, j, l, n, r, s, fl, t, z
|
|
damak
|
g,
ğ, k, y
|
|
gırtlak
|
h
|
|
|
sert
|
yumuşak
|
|
sürekli
|
f,h,s,ş
|
ğ,
j, l, m, n, r, v, y, z
|
|
süreksiz
|
ç,k,p,t
|
b,
c, d, g
|
4. etkinlik.
Tabloya göre Türkçe bir kelimenin ilk
hecesinde kalın bir ünlü varsa ondan sonraki hecelerde de Kalın ünlüler; ilk
hecede ince bir ünlü varsa ondan sonraki hecelerde de ince ünlüler bulunur. Buna
büyük ünlü uyumu denir.
5.
ETKİNLİK:
……“ağarırken, hayalet” kelimeleri
büyük ünlü uyumuna uymaz. Çünkü ilk hecede kalın ünlü “a” var. Sona gelen
eklerde ise “e” ince ünlü var.
….. Aşağıda tabloda
verilen kelimelere “-ken, -le yin, -yor, -ki, -mtı rak, -daş” eklerinden uygun
olanını ekleyiniz.
|
Kelimeler
|
Kelimenin ek almış hali
|
Kurala uygunluk
|
|
koşar
|
koşarken
|
uymaz
|
|
din
|
dindaş
|
uymaz
|
|
sınıfta
|
sınıftaki
|
uymaz
|
|
yeşil
|
yeşilimtırak
|
uymaz
|
|
akşam
|
akşamleyin
|
uymaz
|
|
gel-
|
geliyor
|
uymaz
|
6.
ETKİNLİK:
|
kelimeler
|
1.Hece ünlüsü
|
2. Hece
ünlüsü
|
3. Hece
ünlüsü
|
4. Hece
ünlüsü
|
|
oturdum
|
yuvarlak
|
Dar- yuvarlak
|
Dar- yuvarlak
|
|
|
uzaklarda
|
yuvarlak
|
Düz- geniş
|
Düz - geniş
|
Düz- geniş
|
|
nerdesin
|
Düz
|
Düz - geniş
|
Düz - geniş
|
Düz- dar
|
|
gezinenler
|
düz
|
Düz-dar
|
Düz- geniş
|
Düz -
geniş
|
İlk ünlüsü düz olan kelimelerde,
düz ünlüler
İlk ünlüsü yuvarlak olan kelimelerde,
ise ya dar- yuvarlak ya da düz- geniş
ünlüler bulunur
Türkçenin bu kuralına küçük ünlü uyumu denir.
âlemim,
sahibi bu sözcükler
büyük ünlü uyumuna uymaz. Çünkü kalın ünlülerden sonra ince ünlüler kullanılmış.
Bu sözcükler dilimize yabancı dillerden girmiş
sözcüklerdir.
Meraksız sözcüğü
büyük ünlü uyumuna uymaz. İnce ünlüden sonra kalın ünlü
gelmiş.
Küçük ünlü
uyumuna uymayan kelime yoktur.
7.
ETKİNLİK:
gös ter- -tık, tik,-dık,
-dik…………..> göster-dik -r yumuşak
ünsüz
yapıl- -tı, -ti, -dı, -di…………………>
yapıl- dı -l yumuşak
ünsüz
kapat- -tık, tik,-dık, -dik…………….>
kapat-tık -t sert
ünsüz
bahçe -ta, -te, -da, -de………………>
bahçe-de -e
ünlü
başla- -tı, -ti, -dı, -di……………………>
başla-dı -a
ünlü
kitap -tan, -ten, -dan, -den…………>
kitap-tan -p sert
ünsüz
8.
ETKİNLİK:
“ağaca, kanadını,
çorabını, uçağın” kelimelerinin çekim
eki almamış durumunu aşağıya yazınız.
1.ağaç 2. kanat 3. çorap
4.uçak
“İlaç, kitap, kilit”
sözcüklerine ünlü ve ünsüzle seslerle başlayan bir ek getiriniz. Kelimenin son
seslerindeki değişimin hangi ekler geldiği zaman oluştuğunu yazınız.
İlaç- ı………>
ilacı, ilaçta,
ünlü ile başlayan bir ek geldiği zaman değişiyor.
Kitap-ı ……> kitabı
, kitapta ünlü ile
başlayan bir ek geldiği zaman değişiyor
Kilit- i ……..>
kilidi, kilitten ünlü
ile başlayan bir ek geldiği zaman değişiyor
9.
ETKİNLİK:
|
SERT ÜNSÜZLER
|
ç,
k, p,t
|
|
YUMUŞAK ÜNSÜZLER
|
f,h,s,ş
|
10. Etkinlik
“Ufacık
ellerini çabucak ve sıcacık bir hareketle bana uzattı.”
“Üsteğmenin bu hareketinin karşısında
küçüldüm.”
“Yürü be
hey Bulgar Dağı
Senden
yüce dağ olma mı?” mısralarında ve yukarıdaki
cümlelerde görülen ünsüz düşme lerini gösteriniz.
Ufak-cık>>>>>>>>>>>>>ufacık
::::::::::::::::>-k sesi düşmüş
Çabuk-ca>>>>>>>>>>>çabucak
>>>>>>>> -k sesi düşmüş
Sıcak-cık>>>>>>>>>>>>sıcacık
>>>>>>>> - k sesi düşmüş
Olmaz mı
>>>>>>>>>> olma mı
>>>>>>>>> -z sesi düşmüş.
Küçük-ül
>>>>>>>>>>
küçüldüm>>>>>>>>> -ü- l sesleri
düşmüş
11.
ETKİNLİK.
“bağrında,
gönlüme” sözcüklerinin aldığı ekler çıkarılınca “ bağır” ve “gönül” şekline
dönüşür.
|
oğlu
|
ömrü
|
omzu
|
|
burnu
|
alnı
|
emri
|
|
aklı
|
fikri
|
şükrü
|
Türkçe
kelimelerde orta hece ünlüsü vurgusuzdur. Son hecesinde dar ünlü olup ünsüzle
biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirilince…orta hece ünlüsü düşer buna ünlü düşmesi
denir.
<!--[if
!supportLists]-->·
<!--[endif]-->Aşağıya orta hece
ünsüzü
düşen
kelimeler yazınız.
Ünlüsü olması gerekiyor…
sabrı, zikri, ağzı, bağrı, çağrı,
Metinde geçen“hayvaları,
gelirkene, havludan, börümcekler, İreceb’in”
kelimelerini
asıllarıyla
karşılaştırınız. Kelimelerdeki değişiklikleri aşağıda boş bırakılan yere
yazınız.
Hayva
>>>>>>> ayva
Gelirkene>>>>>>>>
gelirken
Havludan
>>>>>>> avludan
Börümcekler >>>>>
börülceler
İreceb’in
>>>>>>>> Recep’in
“toplamaya, kovayı, üstüne”
sözcüklerinde türeyen kaynaştırma ünsüzleri
Toplama
–y –a kova- y- ı üstü- n-e
13.
ETKİNLİK
“benziyordu,
çıkmıyor, ağlıyorsun” kelimelerini,
“benzeyordu, çıkmayor,
ağlayorsun”
şeklinde söyleyebilir miyiz? Bu kelimelerdeki değişmenin sebebini aşağıda boş
bırakılan yere yazınız.
Söyleyemeyiz. Bu kelimelerin bu
şekilde söylenmesi zor olduğu için değişikliğe
uğramıştır.
“Benze-, çıkma-,
ağla-”
fiillerinden sonra “-dı, -acak,
-mış”
eklerini getiriniz. Kelime
köklerinde değişme
olmamasının sebebini aşağıda boş bırakılan yere yazınız
benze-di.
Çıkmayacak, ağlamış. Çünkü bu kelimeler kaynaştırma ünsüzü ile birlikte bir
ek almış.
ANLAMA
YORUMLAMA
51.
sayfadaki “Özleyen” Şiirinde geçen “uzakta”, “geçtik” kelimelerindeki “-ta”,
“-tik” eklerinde ek “t” ünsüzü ile başlarken aynı şiirde geçen “konuşurduk”,
“uzaklarda” kelimelerinde eklerin niçin “d” ile başladığını açıklayarak aşağıda
boş bırakılan yere yazınız.
Çünkü,
uzak-ta geç-tik sözcükleri sert ünsüzle bittiği için ek de sert ünsüzle
başlamış.
Uzallar-da, konuşur-duk sözcükleri
ise yumuşak ünsüz ile bitmiş bu yüzden ek de yumuşak ünsüz ile
başlamış.
<!--[if
!supportLists]-->·
<!--[endif]-->Gönül ve fecir sözcükleri ünlü ile
başlayan bir ek aldıkları için vurgusuz olan orta hece ünlüleri
düşmüş.
<!--[if
!supportLists]-->·
<!--[endif]-->Gönül-ler, fecir-de bu ekler
ünsüz ile başladığı için ses düşmesi olmamış.
|
|
ağrırken
|
ufkunda
|
tepelerde
|
hayalet
|
konuşurduk
|
|
Ünlü kuralları
|
x
|
|
|
x
|
|
|
Ünsüz kuralları
|
x
|
|
|
|
|
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİRME
1. Türkçe kelimelerde
ünlüler hangi özelliklerine göre sınıflandırılır?
Kalın –
ince, düz yuvarlak, dar- geniş oluşlarına göre
sınıflandırılır.
2.Türkçedeki ünsüz
uyumu kuralını açıklayınız.
Sert bir ünsüzle
(p,ç,t,k) ile biten Türkçe bir kelimeye yumuşak ünsüzle başlayan ( b,c,d,g) bir
ek getirildiği zaman yumuşak ünsüzler ( b,c,d,g) sert ünsüzlerden p,ç,t,k ‘ya
dönüşür.
Geç-di>>>>>>>>> geçti, aç- dı
>>>>>>açtı gibi
3. “e” ünlüsünün
özelliklerini açıklayınız.
“e” düz, geniş, ince bir
ünlüdür.
4.
* Türkçede
ünlü uyumlarını bozan ekler şunlardır: -yor,
-ki, -layın, - daş,-ımtrak, -gil, -ken
* .
“Iramazan” kelimesinde
görüldüğü gibi bölgesel özellik taşıyan ses olaylarını yazılarımıza yansıtmamız,
--dilin doğru kullanımı__ için doğru değildir.
5. Aşağıda geçen
cümlelerdeki ifadeler doğru ide D yanlış ise y yazınız.
( D )
Türkçe kelimelerde orta hece ünlüsü vurgusuz olduğu için kelimeye ünlü ile
başlayan bir ek gelirse bu ünlü düşer.
( D )
Kalınlık-incelik uyumu kuralında her ünlü bir sonraki hecenin ünlüsüne
uyar.
( Y ) “Ki
tap” kelimesinden sonra ünlü ile başlayan bir ek gelirse ünsüz yumuşaması
olmaz.
6. Aşağıdaki
kelimelerden hangisinde ünsüz yumuşaması vardır?
A)
Okulda B) Yurtta C) Ayakta D) Kitapta E) Ağaca
7. Aşağıdaki
kelimelerden hangisi küçük ünlü uyumuna uymaz?
A)
Tavukçuluk B)
Koyunlar C) Geldiğinde D) Saklandı E) Ormanlar
8. Aşağıdakilerden
hangisinde ünlü daralması vardır?
A)
Başlıyor B) Gözledi
C) Açıkça D) Elma E) Koyun
bu yazı http://yeniedebiyat.blogspot.com sitesinden alınmıştır.
