Taşküre (Litosfer), Litosfer Katmanını Oluşturan Yapılar

Taşküre (Litosfer): Dünya’nın manto katmanının üstünde yer alan ve yeryüzüne kadar uzanan katmanıdır. Kalınlığı ortalama 100 km’dir. Taşküre’nin ortalama 35 km’lik üst bölümüne yerkabuğu denir.

Canlıların üzerinde yaşadığı çeşitli taşlar ve topraktan oluşan katmana taşküre (Litosfer) denir. Litosferin ortalama kalınlığı 60 km kadardır. Ancak bu kalınlık her yerde aynı değildir. Yer kabuğu okyanusların dibinde daha ince karalarda ise daha kalındır.

Kara canlıları ve insanlar burada yaşarlar.Bu tabakayı örten toprak tabakası kaya ve minerallerin parçalanmasıyla oluşur.Taş küre içine inildikçe Her 33 m sıcaklık 1C artar.
Yeryuvarı dıştan içe doğru çeşitli bileşim ve fiziksel özelliklerdeki kalın katmanlardan yapılmıştır. Bu katmanlardan herbiri küresel şekillidir.En dıştan içe doğru sırasıyla atmosfer(hava küre) biyosfer(canlı küre)hidrosfer(su küre) ve litosfer(kayaç küre) yer alır. Litosfer’in altında isePirosfer ve Barisfer bulunmaktadır.

Litosferde Si ve Al maddelerinin yoğunluğundan bu tabakaya Sial adıda verilir. Barisfer + Pirosfer = Endosfer adı verilir. Yeryüzünün 100 km derinliğinden başlayarak manto içindeki kayaçlar sağlamlıklarını büyük ölçüde kaybedecek kadar yüksek sıcaklığa ulaşırlar.
Kayaçların karamela veya zift gibi plastikkolayca şekil değiştirebilen hale geldikleri bölgelere Astenosfer(zayıf küre) denir.Astenosfer 350 km. derinliğe kadar uzanır.Astenosfer üzerinde dışa doğru yaklaşık 100 km. kalınlığında katı yer katmanını oluşturan kayaçlar plastik astenosferden daha sert ve rijittir.Bu sert dış bölgeye Litosfer(kayaç küre) denir.
Litosferokyanus tabanlarında yaklaşık 70 km.kıtalarda ise 100 km. kalınlıkta olabilir.Levha (plaka) adı verilen ve büyük kırık zonlarıyla sınırlanan çok sayıda mozaik şeklindeki parçalardan oluşmuştur.Yeryuvarında litosferik levhalaryine üst mantoya ait olan ve 70-100 km. derinden başlayıp 200 km. derine kadar inen ve düşük hız zonu olarak nitelenen astenosfer üzerinde yüzer durumdadır.

Taş Küre (Litosfer) Yapısı

Şimdi bu ön bilgiden sonra yeryuvarın yapısını ve levha hareketlerini biraz detaylıca irdeleyelim
Yerküre’nin içi ile ilgili bilgilerimiz en üst katmanlar dışında ikinci elden. Yerbilim (jeoloji) çalışmaları ile yapısı anlaşılmaya çalışılan Yerküre’ye ait bilgilerin çoğusismik dalgaların incelenmesi sayesinde elde ediliyor. Depremler sonucu oluşan doğal veya bilim adamlarının oluşturduğu yapay sismik dalgaların farklı yapılardaki katmanlarda farklı davrandıkları biliniyor.

Yerküre içinde hareket eden bu dalgaların davranışlarının incelenmesi sonucunda Yerküre’nin iç yapısı anlaşılabiliyor. Yerküre’nin merkezinde katı haldeki nikel ve demirden oluşan İç Çekirdek (Inner Core) bulunuyor. Bu çekirdeği çevreleyen Dış Çekirdek (Outer Core) ise içindeki sülfür ve oksijen nedeniyle ergime noktası düştüğü için sıvı halde bulunan nikel ve demirden oluşuyor. 4.5 milyar yıldır soğumasına rağmen hala çok sıcak olan çekirdek Yerküre’nin manyetik alanının oluşmasındaki etken. Daha sonra gelen ve Alt Manto ve Üst Manto diye ikiye ayrılan Manto (Mantle) ise kısmen ya da tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan oluşan magmayı içeriyor.

Demir magnezyum silikon ve oksijence zengin mineralleri içeren Manto’dan sonra bu katmanların en incesi olan ve okyanuslar ile kıtaları barındıran Yerkabuğu (Crust) bulunuyor. Oksijen ve silikonca zengin Yerkabuğu’nda okyanus tabanlarını oluşturan bazalt en çok bulunan kayaç. Kıtalardan oluşan kabuk kısmı ise bazalt ile daha az yoğun olan granit kumtaşı kireçtaşı gibi kayaçları barındırıyor.
Yerküre’nin üst katmanları fiziksel olarak ayrı bir bölümlemeyle de incelenebilir. Litosfer (taşküre) adı verilen sert katman Yerkabuğu ve Üst Manto’nun en üst kısmından oluşur. Astenosfer ise Litosfer’in altındaki plastik özellikleri gösteren akışkan Üst Manto bölümüdür.

Litosfer tek parça değildirokyanus ve kıtaların sınırlarından farklı şekilde levhalara bölünmüştür. Manto katmanıyeryüzündeki hareketliliğin en büyük nedenidir. Manto’nun alt bölümleri üst bölümlerine göre çok daha sıcaktır. Burada oluşan konveksiyonda daha sıcak olan magma yükselir soğurkatılaşır ve Üst Manto’daki daha soğuk kayaların batmasına neden olur. Batan bu kayalartekrar ısınır ergir ve yükselir. Henüz tam anlamıyla modellenemeyen bu devinim Litosfer’deki levhaların hareket etmesine neden olur.

a. Yer Kabuğunun Bileşimi
Litosferin yüzeyinde en fazla silisyum ve alüminyum bileşikleri bulunur. Bu yüzden yer kabuğuna (Si-Al) adı verilir. Ancak bu bileşim yüzeydedir. Sial’den sonra silisyum ve magnezyum bakımından zengin (Si-Ma) tabakası yer alır. Derinlere inildikçe demir, nikel gibi elementlerin oranı artar. Yer kabuğunun bileşiminde bütün elementler az yada çok vardır. Yer kabuğundaki maddeler element yada bileşik halinde bulunur.
b. Kayaçlar
Yer kabuğunu oluşturan;
Püskürük Kayaçlar
Tortul Kayaçlar
Başkalaşım Kayaçları olmak üzere üç gruptur.
Kayaçların Çeşitleri 
Püskürük Kayaçlar: Yer kabuğunda bulunan bütün kayaçların temeli püskürük kayaçlardır. Bunlar yer kabuğunun altında bulunan ve mağma adı verilen kızgın sıvı maddenin soğuyup katılaşmasından oluşurlar. Bazalt, trakit, sünger taşı püskürük kayaçlara örnektir.

Tortul Kayaçlar: İrili, ufaklı taş ve toprak parçalarının çukur yerlerde birikip çökmesiyle oluşan kayaçlara tortul kayaçlar denir. Tortul kayaçlar mekanik, kimyasal, organik kayaçlar olmak üzere üçe ayrılır. Mekanik kayaçlar; kumlar, kumtaşları, konglomeralardır. Kimyasal kayaçlar; kaya tuzu, sarkıt, dikit vb dir. Organik kayaçlar; kalker, tebeşirdir.
Başkalaşım Kayaçlar: Püskürük ve tortul kayaçların basınç ve sıcaklık etkisiyle değişime uğramasından oluşan kayaçlara başkalaşım kayaçları denir. Mermer, fillat başkalaşım kayaçları denir.

Read more