9. Sınıf Dil ve Anlatım 5. Ünite Ders Notları ve Özeti

2013 - 2014 Eğitim Öğretim Yılı

V.ÜNİTE 
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
A. CÜMLENİN ÖGELERİ
Türkçe cümlelerde dört öge bulunur:
1. Yüklem
2. Özne
3. Nesne (Düz Tümleç)
4. Tümleç
Bu ögelerden cümlede mutlaka bulunması gereken yüklem 
ile öznedir. Bunlara cümlenin temel ögeleri denir. Nesne ve 
tümleçler cümlenin anlamını tamamlayan (tümleyen) 
yardımcı ögelerdir.
1. Yüklem :
* Yüklem cümlede eylem,oluş, durum,istek,hareket bildiren 
dil bilgisi birliğinin görev adıdır. 
* Cümlenin temel ögesidir; tek başına bile olsa cümle 
oluşturabilir.
* Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir. 
Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm (fiil)
Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi.(edat) 
Bu olayların suçlusu odur. (zamir)
Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme)
Öğrenmenin bir yolu da okumaktır. (Fiilmsi)
* Kelime grupları yüklem olduğunda kesinlikle bölünmemelidir.
Çalışmak yaşamın bir parçasıdır. (Ad tamlaması)
Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat taml.)
Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum. (deyim)
2. Özne :
* Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının 
gerçekleşmesine araç olan unsura denir.
* Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur 
Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları 
sorulur.
* Fiillere eklenen kişi ekleri öznenin kim ya da ne olduğunu 
bildirir.
Üç çeşit özne vardır:
a) Gerçek Özne
Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. 
Eylemle biten cümlelerde, etken çatılı fiil (eylem) cümlelerinde gerçek özne bulunur. Cümlede iki şekilde gösterilir: 
* Acık Özne:
Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir
*Yağmur çok şiddetli yağdı.
*Çocuk iki gündür hasta yatıyor.
* Gizli özne:
Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklemin taşıdığı 
eklerden anlaşılan öznedir.
*Ertesi gün ona telefon ettim.
*Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.
NOT:Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.
*Siyah renkli araba satılıktır.
*Dün akşam pencereler kapalıydı.
b) Sözde Özne
Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde,aslında nesne olan öge özne 
olarak kullanılır.
*Ağaçtaki meyveleri topladı.
*Ağaçtaki meyveler toplandı
*Öğrenciler bütün sınıfı temizledi.
*Bütün sınıf temizlendi. 
c) Örtülü Özne
Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce, tarafından ” 
gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer 
verilebilir.
*Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı.
*Yarışma halk tarafından çok beğenildi
NOT:Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.
*Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı.(isim tamlaması)
*Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu.(isim)
*Derdini söylemeyen derman bulamaz.(sıfat fiil)
*Okumak zihni dinlendirir.(isim fiil)
*Kimse seni benim kadar düşünmez(zamir)
3. Nesne (Düz Tümleç) :
* Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur
* Uyarı :isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde 
ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur.
Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır.
a)Belirtisiz Nesne 
Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki (-
i) almamış olup yalın haldedir. 
b)Belirtili Nesne 
Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur. 
Belirtme durum eki olmuştur. 
Bu yörede kızlarımız kilim dokur.
Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar.
O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu.
Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür.
4. Zarf Tümleci: 
* Yüklemin anlamını zaman durum nitelik, nicelik, yer, yön 
ve soru ilgisiyle belirleyen, anlamı sınırlayan tümleçlere zarf 
tümleci denir.
* Zarf tümlecini bulmak için yükleme, nasıl, niçin, neden, ne 
kadar, ne zaman, kim tarafından ne tarafından, soruları 
sorulur.
Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.
O dişini tırnağına takarak çalışır.
Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.
Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.
Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az oldu.
Bu konser belediye tarafından düzenleniyor. 
UYARI:Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar.Belirtme 
durum eki (-i) alırsa belirtili nesne,-e/-de/-den,hal ekini 
alırsa dolaylı tümleç olur.
* Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün. (N)
*Adam yavaşça içeri girdi. (Z.T)
*Bir süre sonra içeriden bir ses geldi.(D.T)
5. Dolaylı Tümleç:
* Yüklemi yer, yön, bulunma, çıkma vb. yönlerden tamamlayan cümle ögesine dolaylı tümleç denir. Cümlede dolaylı tümleçler -e, -de, -den, durum eklerini alırlar.
* Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;

Read more